kultura jonë nga lashtësia

ROLI I TUPANIT NËPËR SHEKUJ

Lashtësia dhe prejardhja e tupanit

Shkruan: nDemir Krasniqi

Pa
dyshim se njëri ndër instrumentet më të lashta të muzikës, është
tupani, i cili nëpër krahina shqiptare njihet me tri emërtime: tupani,
lodra, daullja.
Dihet se fishkëllimat e njeriut kanë qenë
paraardhësit e parë të instrumenteve frymore, ndërsa të rrahurit me
shuplaka dhe trokitjet me rrasa të gurëve, kanë qenë instrumentet e
para primitive, të cilat kanë paralajmëruar ardhjen e instrumenteve të
ndryshme ritmike.
Tupani si njëri nga instrumentet më të lashta
ritmike ka prejardhjen prej vendeve aziatike dhe India, të cilin e kanë
përdorur njerëzit endacak dhe popujt nomadë, ku shumë shpejt ka
depërtuar edhe tek popujt evropianë , tek popujt e Afrikës, për ta
pushtuar më vonë mbarë globin tokësor.
Ky instrument shumë i
rëndësishëm muzikor, ka zënë vend meritor edhe në muzikën popullore
shqiptare, pa të cilin nuk mund të paramendohen sidomos vallet
popullore të traditës shqiptare.
Por, në vazhdim do të bëjmë një historik të shkurtër për këtë instrument, për të pasqyruar rolin e tij, nëpër shekujt e kaluar.

Tupani si mjet alarmues ndaj rreziqeve të ndryshme

Në kohërat e lashta, kur njerëzit kanë udhëtuar prej një vendi në
tjetrin, për të kërkuar kushte më të mira për jetë, jo rrallë herë,
janë ballafaquar me rreziqe të pa parashikueshme, qoftë me shtazë të
egra, qoftë me grupe të ndryshme njerëzish, racash, fisesh dhe
krahinash të ndryshme.
Dihet, se në ato kohëra nuk ka pasur
kurrfarë mjeti të komunikimit në mes njerëzve dhe grupeve të ndryshme
nomade, andaj i vetmi mjet alarmues ndaj rreziqeve të ndryshme, sulmeve
nga shtazët e egra, luftërave të ndryshme, ka qenë tupani, përmes të
cilit me anë të ritmeve të ndryshme, kanë alarmuar të tjerët për
rreziqet me të cilat janë përballur kohë pas kohe. Tupani, si
instrument i fuqishëm ritmik, me tingullin e tij kumbues, mundësonte që
përmes tingujve të tij, të alarmohen njerëzit në një largësi relative.

Tupani si mjet informativ nëpër vendtubimet e ndryshme

Në
kohën kur nuk kishte mjete tjera komunikuese në mes të njerëzve, tupani
ka luajtur edhe një rol shumë të rëndësishëm si mjet informativ, për
një rreth të caktuar njerëzish. Në kohën kur nuk kishte shkrim-lexim,
telefona, mjete të informimit publik, ishte punë e vështirë për t’ i
tubuar njerëzit dhe masën, në rastet kur duhej të mbahej ndonjë tubim
gjithë-popullorë , ndonjë kuvend me rëndësi të veçantë, apo vendtubime
me rëndësi të tjera historike.
Pra, për t’ i tubuar njerëzit në
logje të tilla, tupani luante një rol shumë të rëndësishëm informativ.
Njerëzit të cilët iu kanë rënë tupanëve në rastet e këtilla, kanë qenë
të specializuar dhe të autorizuar nga rrethi ku kanë jetuar e vepruar
dhe ata për lajmërime të këtilla, kanë pasur stile të veçanta ritmike,
me të cilat i kanë njoftuar njerëzit për tubime gjithë popullore, nga
se do të vendosej diçka e veçantë dhe e rëndësishme për gjithë masën
popullore dhe rrethin ku ata jetonin.
Njerëzit të cilët merreshin
ekskluzivisht me këtë “zeje”, në popull quheshin :”Telall”, që në
gjuhën turke do të thotë:”Lajmëtar!”

Tupani si mjet përcjellës ushtarak dhe luftarak

Tupani,
si instrument i fuqishëm ritmik, nëpër shekuj ka luajtur një rol shumë
të rëndësishëm edhe në jetën ushtarake. Me përcjellje të ritmit të
tupanit, janë shoqëruar shumë stërvitje ushtarake, marshe ushtarake,
parada , solemnitete ushtarake dhe manifestime të ndryshme të këtij
karakteri.
Rëndësi të veçantë , tupani ka luajtur nëpër luftëra të
ndryshme, ku ushtarët dhe luftëtarët e ndryshëm, janë shoqëruar me
ritme tupanësh. Një shoqërim i tillë, më tepër ka luajtur rol në
trimërimin dhe rritjen e moralit luftarak të ushtarëve.
Kur jemi
tek luftërat, nuk mund të anashkalojmë edhe rolin negativ të tupanit,
të cilin kriminelët dhe kasapët – shërbëtor të okupatorëve, e kanë
përdorur tupanin si mjet për mbulimin e trishtimave, klithjeve dhe
britmave të viktimave të pafajshme, të cilat xhelatët i nxirrnin nga
shtëpitë e tyre dhe i çonin në një vend të caktuar për t’ i kasapitur
në mënyrat më barbare, duke ua prerë kokat dhe gjymtyrët e trupit me
thika dhe mjete tjera të ftohta. Andaj, në raste të këtilla, janë
angazhuar tupanxhinjë të specializuar për këtë “zeje”, ku gjatë tërë
kasapitjes së njerëzve të pafajshëm, burrave, pleqve, plakave, nuseve,
vajzave dhe fëmijëve – tupanxhinjët iu binin tupanëve për t’ ua mbuluar
zërat viktimave dhe për të krijuar bindje në afërsi, se gjoja , në
vendin e krimit “është duke u bërë dasmë e aheng”, e jo kasaphane!
Raste
të këtilla, gjatë luftërave të shkuara, ka pasur nëpër shumë qytete e
vendbanime shqiptare. Sidomos, është i njohur vendi i quajtur “Tauk
Bashqe”, afër Prishtinës, në të cilin janë kasapitur shumë shqiptarë,
nën tingujt e tupanëve , të cilëve zakonisht iu binin romët e angazhuar
nga forcat ushtarake e xhelatxhinjve serbë.
Një rol të këtillë ,
tupanxhinjët romë të Vranjës, e kanë luajtur edhe gjatë Kasaphanës në
vendin e quajtur “Lagja e Iseukëve” në Karadakun e Gjilanit, në të
cilën janë kasapitur më se 100 shqiptarë, të cilëve para se t’ ua
prisnin kokat dhe para se t’ i vrisnin, nën tingujt e tupanëve – ua
thyenin dhëmbët dhe i detyronin nënat, gratë dhe motrat e viktimave, që
t’ i përvëlonin me ujë të valë nga kazanët dhe enët tjera të amvisërive
shtëpiake!

Tupani si mjet tregues i kohës ditore

Tupani,
nëpër shekujt e kaluar ka luajtur rol shumë të rëndësishëm edhe si
tregues i kohës, nga se dikur nuk kishte orë për matjen dhe tregimin e
kohës së saktë!
Sidomos, gjatë muajit të shenjtë të Ramazanit, tek
besimtarët myslimanë, roli i tupanit ishte me peshë të veçantë. Andaj,
gjatë këtij muaji, angazhoheshin njerëz – tupanxhinjë, të cilët kishin
për detyrë që t’ iu binin tupanëve në çdo kohë të faljes së namuzeve, e
sidomos në kohën kur njerëzit duhej zgjuar për të ngrënë syfyrin dhe në
kohën kur agjëruesit e Ramazanit, duhej bërë iftar!
Për ta kryer
këtë “detyrë” sa më mirë, zgjidheshin romët të cilët posedonin tupanët
më të mëdha dhe më të fuqishme, por kishte edhe shumë raste, kur
njerëzit e shtresave të varfër , i merrnin tupanët me qira prej romëve
dhe e kryenin këtë detyrë, me qëllim që të përfitojnë ndonjë para prej
banorëve të fshatit dhe të rrethit ku jetonin!
Për një shërbim të
këtillë, tupanxhinjët e Ramazanit, ditën kur falej namazi i Bajramit,
shkonin nëpër xhami dhe e ekspozonin tupanin e tyre, mu në derë të
xhamisë! Fill pas faljes së namazit të Bajramit, besimtarët i
shpërblenin ata, me para e dhurata tjera të dobishme për familjarët e
tupanxhinjve!




Roli i tupanit në dasmat popullore

Pa
dyshim se tupani, ka luajtur dhe luan rol të veçantë edhe nëpër dasmat
dhe ahengjet e ndryshme popullore. Dikur, në trevat dhe krahinat tona
madhësia dhe madhështia e dasmave, matej me numrin e dasmorëve dhe me
numrin e tupanëve që do të angazhoheshin në ato dasma. Për shembull,
kur dikush nga pasanikët e mëdhenj, angazhonte për dasmën e tij, tri
palë tupanë, atëherë ajo dasmë përmendej shumë gjatë në mbarë atë fshat
dhe atë rrethinë!
Roli i tupanit, në dasmat dhe ahengjet tona
popullore, në kohët e kaluara shumë më tepër ka pasur rol alarmues dhe
informativ, se sa karakter argëtues!
Në radhë të parë, tupani ka
shërbyer si mjet alarmues dhe informativ, për t’ i njoftuar njerëzit e
një rrethi të caktuar ku po zhvillohej dasma, në mënyrë që ata po sa
t’i dëgjojnë bubullimat e tupanit, të kuptojnë se atje paska dasmë dhe
kjo automatikisht nënkuptonte edhe thirrjen e dasmorëve për dasmë, nga
ana e Zotit të Dasmës!
Kjo, ka ndodhur për shkak të mungesës së
mjeteve të komunikimit për thirrjen e dasmorëve, si dhe terreneve të
vështira malore , ku duhej humbur shumë kohë e mund për t’ i ftuar
njerëzit në dasmë, e aq më tepër lypsej angazhuar shumë meshkuj –
burra, për t’i ftuar gjithë ata dasmorë!
Roli i dytë i tupanit,
nëpër dasmat dhe ahengjet e ndryshme popullore, ishte përcjellja e
dasmorëve gjatë ardhjes dhe shkuarjes së tyre, përcjellja e valleve
tradicionale popullore, sidomos të valleve të rënda me karakter
luftarak, të cilat i luanin ekskluzivisht burrat . Tupani përdorej me
të madhe gjatë ceremonisë së hyrjes së dhëndrit në xherdek, e sidomos
në mëngjes, kur nxirrej dhëndri nga dhoma e nuses, ku tupani duhej të
binte me tërë fuqinë e tij, me qëllim që të alarmojë të afërmit,
fshatin, rrethin dhe miqtë për aktin e pastër moral të virgjërisë së
nuses!
Këtë akt, tradicionalisht e përcillte dhe e vëzhgonte me
kujdes të veçantë i tërë rrethi dhe krahina, nga se në rastet kur nuk
dëgjohej tupani – i tërë rrethi dhe krahina e kuptonte se nusja nuk
kishte qenë e virgjër!

Roli i tupanit në fshatrat rurale

Roli
i tupanit në dasmat popullore që organizoheshin nëpër fshatrat rurale,
përveç karakterit argëtues, pritjes dhe përcjelljes së dasmorëve,
alarmimit dhe thirrjes së dasmorëve për dasma dhe përcjelljes së
dhëndrit për në xherdek, ka pasur edhe një rol shumë të rëndësishëm
gjatë udhëtimit të dasmorëve në ditën kur ata shkonin për ta marrë
nusen nëpër fshatra të largëta dhe terrene të vështira malore.
Gjatë
udhëtimeve të këtilla të mundimshme të dasmorëve, shpeshherë ndodhte që
dasmorët (krushqit) të bien në prita, të sulmohen nga grupe e individë
të pa njohur, të cilët tentonin që me luftë, t’ ua grabisnin nusen nga
qerrja e saj!
Për këtë, shumë herë kanë ndodhur luftëra të
përgjakshme në mes krushqve, ku nuk janë të pakta vendet dhe toponimet
e mbetura në analet e historisë sonë, si:”Varret e krushqve”,”Krushqit
që janë bërë gurë” e të ngjashme.
Andaj, për t’ iu shmangur këtyre
pritave, sulmeve dhe dyluftimeve të mundshme, tupani gjatë tërë kohës
së udhëtimit të dasmorëve ka qenë i obliguar që të bubullonte, në
mënyrë që t’ i alarmojnë fshatrat dhe malet për rreth se nëpër atë
terren është duke udhëtuar turma e krushqve dhe qerrja e nuses!

Roli i tupanit në qendrat urbane

Roli
i tupanit, në qendrat urbane nuk ishte i rëndësishëm, sikurse në
fshatrat rurale. Në dasmat dhe ahengjet popullore që organizoheshin
nëpër qendrat urbane, tupani kishte më shumë rol argëtues në
përcjelljen e valleve popullore, por edhe rol alarmues-informativ, për
t’ ua përkujtuar fqinjëve dhe qytetarëve se është duke u bërë një dasmë
apo gazmend familjarë! Mirëpo, këtu nuk e ka qëllimin për t’ i ftuar në
dasmë krushqit, por më tepër për t’ ua bërë me dije lagjes dhe rrethit
se në një familje të caktuar ka dasmë!
Vlen të theksohet se edhe
në përcjelljen e valleve popullore me karakter qytetar, tupani është
shumë më pak i dëshirueshëm, nga se nëpër qendrat urbane shumë më pak
luhen vallet e rënda të burrave dhe ato me karakter luftarak, e shumë
më tepër preferohen vallet e përziera ku do të vallëzojnë së bashku të
dy gjinitë!

Tupani në dasmat e modernizuara dhe në restorante

Viteve
të fundit, në traditat tona popullore, ku dasmat dhe ahengjet popullore
thuaja se në tërësi janë “modernizuar”, nga se ato tani organizohen
kryesisht nëpër lokale hoteliere, restorante dhe salla të ndryshme,
mund të thuhet lirisht se tani shumë pak vend i ka mbetur tupanit që të
bubullojë në këto lokale.
Dihet se ahengun dasmor e bartin grupet
dhe ansamblet muzikore të elektrizuara dhe të fuqizuara, të cilat mund
të dëgjohen shumë më larg se sa që dëgjoheshin dikur këngëtarët dhe
tupanët. Grupet dhe ansamblet e tilla, të specializuara për dasma e
ahengje të ndryshme popullore, së bashku me interpretuesit vokal,
mundësojnë argëtimin, disponimin dhe vallëzimin e të gjitha gjinive dhe
llojeve të vallëzimeve!
Andaj, mendojmë se tupanëve në dasmat e
këtilla nuk iu ka mbetur më vend për bubullima të trishtueshme dhe iu
ka ardhur koha për pensionime, apo për pushime nëpër muze të ndryshme!
Tupanët,
në dasmat që organizohen nëpër hotele, restorante e salla të ndryshme,
i sjellin vetëm individët të cilët nuk mund të përshëndeten nga e
kaluara e largët tradicionale dhe ata të cilët me një mendjemadhësi të
llojit të vet, duan të tregohen para masës së dasmorëve, se gjoja janë
të pasur dhe gjoja se nuk mund t’i harrojnë traditat e kaluara nga vet
koha në të cilën jetojmë!
Angazhimet e tupanëve, në ambientet e
këtilla, jo që ia rrisin koston e dasmës Zotit të shtëpisë, por ata në
ambiente të mbyllura vetëm sa krijojnë huti, tollovi dhe zhurmë të pa
përballueshme, të cilën dasmorët nuk mund ta durojnë me kënaqësinë dhe
dëshirën e tyre!
Andaj, në vend të porosisë, këtë shënim po e
përmbyllim me atë proverbin e njohur popullor , i cili thotë: “Ec me
kohën”, duke ia shtuar edhe të vërtetën tonë historike se dikur i kemi
lëvruar arat me parmendë, me plug, me shati, me qe, me kuaj...por sot
është koha e makinave moderne dhe mjeteve të motorizuara, pa të cilat
nuk mund të presim rendimente të lakmuara të bereqeteve!

TUPANET

Pershendetje Shaban.

Urime per temen dhe te falenderoj shume per sjelljen e ketij materiali ne forum.
Tupani eshte me te vertete nje instrument shume popullor, per ne Shqiptaret, por fatkeqesishte duket se po i humbasin disi vlerat artistike per vete faktin, se tashme per tu dukur me te avancuar apo me te modernizuar, ky instrument po lihet shume pas dore dhe vemendjeje, gje e cila nuk me pelqen aspak...

Gjithsesi shpresojme qe te mos i humbasin vlerat artistiko kulturore, qe ky lloj instrumenti i mbajti gjalle neper shekuj te tere me radhe.

Sinqerishte:
Saimiri...