NXITJE PĖR HULUMTIM SHKENCOR, E SHPALLUR NĖ KURAN
Zanafilla e mendimit shkencor ėshtė ndjenja e kureshtjes. Duke qenė se njerėzit janė kureshtarė tė dinė se si funksionon natyra, ata hulumtojnė dhe interesohen pėr shkencėn. Mirėpo shumicės sė njerėzve u mungon njė kureshtje e tillė. Pėr ta, nuk kanė rėndėsi tė fshehtat e gjithėsisė dhe natyrės, por pėrfitimet dhe kėnaqėsitė e vogla nė kėtė botė. Nė bashkėsi tė tilla ku njerėzit mendojnė nė kėtė mėnyrė, shoqėria nuk ecėn pėrpara. Aty mbizotėron prapambetja dhe padija.
Bashkėsia arabe para zbritjes sė Kuranit i pėrkiste kėtij lloji, por vargjet e Kuranit u bėnė thirrje arabėve dhe mbarė njerėzimit tė mendojnė, tė hulumtojnė, tė pėrdorin mendjen, ndoshta, pėr herė tė parė nė jetėn e tyre. Nė shumė ajete tė Kuranit, njerėzve u mėsohet tė marrin nė shqyrtim natyrėn dhe tė mėsojnė prej saj, pasi ata mund ta njohin Zotin vetėm pasi tė kenė shqyrtuar krijimin e Tij. Pėr kėtė arsye, nė njė nga vargjet e Kuranit, muslimanėt pėrkufizohen si njerėz qė mendojnė rreth krijimit tė qiejve dhe tė tokės:
Ata qė e pėrkujtojnė Zotin nė kėmbė, ulur e shtrirė dhe mendojnė pėr krijimin e qiejve e tė tokės: "O Zoti ynė! Ti nuk e ke krijuar kėtė mė kot. Lėvduar qofsh! Na ruaj nga dėnimi i zjarrit! {Kurani 3 : 191}
Si pasojė, pėr njė musliman shfaqja e interesit pėr shkencėn pėrbėn njė formė shumė tė rėndėsishme tė adhurimit tė Zotit. Nė shumė vargje tė Kuranit, Zoti u mėson muslimanėve tė hulumtojnė qiejt, tokėn, qeniet e gjalla apo vetė ekzistencėn e tyre dhe tė mendojnė pėr to. Kur lexojmė ajetet kuranore, ne gjejmė tregues tė tė gjitha degėve tė shkencės.
Pėr shembull, Zoti nė Kuran nxit zhvillimin e shkencės sė astronomisė:
Ai i krijoi qiejt njė mbi njė. Ti nuk do tė gjesh asnjė tė metė nė krijimin e tė Gjithėmėshirshmit. Vėshtro, pra, pėrsėri! A sheh ndonjė tė ēarė? {Kurani 67 : 3}
Nė Kuran, Zoti nxit, gjithashtu, studimin e botanikės:
Allahu ėshtė Ai qė bėn tė zbresė ujė nga qielli, me tė cilin bėjmė tė lindin lastarė tė ēdo lloji. Prej tyre mundėsojmė tė lindė bimėsi e prej saj, grurė nė kallinj e palma, nga lėpushat e tė cilave varen vile hurmash. E kopshte tė mbjellė me vreshta e ullinj e shegė, qė ngjajnė por qė janė tė ndryshėm nga njėri-tjetri. Vėzhgoi frutat tek formohen e piqen! Ja, pra, shenja pėr njerėz qė besojnė!
{Kurani 6 : 99}
Nė njė tjetėr varg tė Kuranit, Zoti tėrheq vėmendjen tek zoologjia:
Nga gjėja e gjallė, ju duhet tė nxirrni mėsim...
{Kurani 16 : 66}
Ajeti i mėposhtėėm ėshtė njė varg kuranor qė ka lidhje me arkeologjinė dhe antropologjinė:
A nuk kanė udhėtuar nė tokė dhe nuk e kanė parė pėrfundimin e popujve tė mėparshėm? {Kurani 30 : 9}
Nė njė varg tjetėr kuranor, Zoti tėrheq vėmendjen tek provat dhe argumentet ekzistencės sė Zotit nė trupin e vetė njeriut:
Nė tokė ka argumenta tė qarta pėr ata qė besojnė vendosmėrisht. Edhe nė vetveten tuaj, gjithashtu, ka argumenta. A nuk mendoni, pra? {Kuran 51:20-21}
Siē mund tė shohim, Zoti u rekomandon muslima-nėve nė Kuran tė gjitha fushat dhe shkencat. Pėr kėtė arsye, rritja e ndikimit tė Islamit nė histori solli, nė tė njėjtėn kohė, edhe zhvillimin e njohurive shkencore.
RILIDNJA SHKENCORE E LINDJES SĖ MESME
Kur Profeti Muhamed (a.s.) filloi tė predikonte Islamin, arabėt ishin njė bashkėsi fisesh tė paditur e plot bestytni. Por, falė dritės sė shpalljes hyjnore, ata shpėtuan nga bestytnitė dhe nisėn tė ndjekin udhėn e arsyes. Si rezultat, njė nga zhvillimet mė mahnitėse nė historinė botėrore ndodhi nė disa dhjetra vjet pas ardhjes sė fesė Islame, e cila lindi nė qytezėn e vogėl tė Medines pėr t'u shpėrndarė nga Afrika nė Azinė qendrore. Arabėt, qė mė parė nuk mund tė qeverisnin nė harmoni as edhe njė qytet tė vetėm, u bėnė qeverisės tė njė perandorie botėrore. Njė nga tiparet mė tė rėndėsishme tė kėsaj qeverisjeje ishte se ajo siguroi bazėn pėr njė zhvillim shkencor tė paparė mė parė nė histori. Nė njė kohė kur Europa pėrjetonte errėsirėn mesjetare, bota islame krijoi trashėgiminė mė tė madhe tė dijės shkencore qė kishte njohur historia deri nė atė kohė. Shkencat e mjekėsisė, gjeometrisė, algjebrės, astronomisė dhe madje sociologjisė u zhvilluan sistematikisht pėr herė tė parė.
Qendrat e mėdha tė mėsimit fetar ishin, njėkohėsisht, qendra tė dijės e tė zhvillimit shkencor. Qendra tė tilla zyrtare filluan tė hapen gjatė kohės sė abasidėve (750-1258 e.s.), kur u ngritėn mijėra shkolla. Nė shekullin e dhjetė nė Bagdad kishte mė shumė se 300 shkolla. Aleksandria e shekullit tė katėrmbėdhjetė kishte 12,000 studentė. Nė shekullin e dhjetė u zhvillua nė Bagdad koncepti formal "medrese" (apo ndryshe- shkollė). Medreseja kishte njė kurrikulum dhe mėsues qė punonin me kohė tė plotė e tė pjesshme. Prej andej u zhvilluan libraritė (mektebet) dhe u pėrfituan librat e huaj. Dy nga libraritė mė tė famshme ishin Bejtu'l-Hikme nė Bagdad (rreth vitit 820) dhe Daru'l-ilm nė Kairo (rreth vitit 998). Universitete si El-Ez'heri (969 e.s.) u ngritėn shumė kohė pėrpara atyre nė Europė. Bota islame ngriti universitetet dhe madje spitalet e para nė botė.
Ky fakt mund tė habisė shumė pėrėndimorė bashkėkohorė qė nė pėrgjithėsi, kanė njė pėrfytyrim krejt tė ndryshėm pėr Islamin nė mendjet e tyre, por ai pėrfytyrim u lind nga padija pėr fillimet e historisė dhe qytetėrimit islam. Ata qė u shpėtojnė kėsaj padijeje, si dhe disa paragjykimeve, njohin natyrėn e vėrtetė tė Islamit. Njė shembull ėshtė dokumentari i fundit i PBS-sė, i titulluar "The Empire of Faith" (Perandoria e besimit), nė tė cilin komentuesi pohon me tė drejtė:
Nė shpalosjen e historisė, qytetėrimi islam ka qenė njė ndėr arritjet mė tė mėdha tė njerėzimit... Pėr Pėrėndimin, shumė nga historia e Islamit ėshtė errėsuar pas njė tisi frikė dhe keqkutimi. Megjithatė, historia e fshehur e Islamit ėshtė e ndėrthuar thellė dhe nė mėnyrė tė ēuditshme me qytetėrimin pėrėndimor... Ishin ata (dijetarėt muslimanė) qė hodhėn farėrat e Rilindjes, 600 vjet pėrpara lindjes sė Leonardo da Vinēit. Nga mėnyra se si i shėrojmė tė sėmurėt e deri te numrat qė pėrdorim pėr numėrim, kulturat pėrreth globit kanė marrė formė nga qytetėrimi islam.
Nė njė artikull tė botuar nė Salon.com, njė zė i rėndėsishėm i shquar i medias liberale amerikane, shkrimtari Xhorxh Rafael, shkruan nė njė artikull tė titulluar "A Is For Arabs" (A-ja tregon arabėt):
Nga algjebra dhe kafeja, te kitarrat, optika dhe universitetet... Pėrėndimi u ka borxh njerėzve tė Gjysmėhėnės... Njė mijėvjeēar mė parė, ndėrsa Pėrėndimi ishte zhytur nė errėsirė, Islami i gėzohej epokės sė artė. Ndriēimi nė rrugėt e Kordovės, kur Londra ishte njė guvė barbare; toleranca fetare nė Toledo, ndėrsa pogromet bėnin kėrdinė nga Jorku nė Vjenė. Si mbrojtės tė trashėgimisė klasike, arabėt ishin bashkėshortė tė Rilindjes sonė. Ndikimi i tyre, sado i huaj qė mund tė duket, mbetet gjithmonė pranė nesh, pavarėsisht nėse shprehet pėrmes njė filxhani me kafe tė nxehtė apo pėrmes algoritmesh nė programe kompjuterike.