Katër ditët që ndryshuan Shqipërinë... (Libri: Fundi i Siberise Shqiptare)

Libri "Fundi i Siberisë Shqiptare":
Katër ditët që ndryshuan Shqipërinë
(Marre nga libri: “Fundi i Siberise Shqiptare”, autor Afrim Krasniqi, Tirane 1998)

Fillimet e protestës së ballkoneve:

Fillimi i dhjetorit erdhi me atë monotoninë mbytëse të tërë atyre javëve të ftohta të dimrit të vitit 1990. Gjendja e pandryshuar ekonomike, propaganda e madhe për epërsitë e mekanizmit të ri ekonomik dhe afrimi i periudhës së provimeve semestrale, mbante peng tërë atmosferën universitare. Pasditeve të njëtrajtshme, studentët vazhdonin t’u kushtonin më shumë kujdes stendave dhe debateve të shtypit, sesa shablloneve 50-vjeçare të propagandës mësimore. Sidomos studentët konviktorë ende ndieheshin viktima të atmosferës së dyfishtë mes monotonisë në auditore dhe monotonisë në konvikte. Riti i fletë-rrufeve dhe njoftimeve të organizatës së BRPSH-së, që kritikonin studentët që nuk kishin pastruar si duhet dhomat dhe që nuk kishin kryer si duhet dezhurin në guzhinat e mensave, vazhdoi të përsëritej me të njëjtën egërsi edhe në fakultete. Kjo nuk ishte një gjë e parëndësishme. Përkundrazi, kishte ende shumë nga ata pedagogë që vlerësimin e dijeve të studentëve e bënin jo nga shkalla e përgatitjes mësimore, por nga shkalla e vlerësimit të tij nga Organizata e Bashkimit të Rinisë dhe Këshilli i Studentëve.

Në ndryshim nga rutina dhe monotonia e leksioneve universitare, ditët e para të dhjetorit 1990, pasditeve në godinat e qytetit “Studenti” filloi të përjetohej një atmosferë dhe një realitet krejt tjetër. Që nga 1 dhjetori, çdo pasdite në godinat e studentëve të inxhinierisë, arteve dhe letersisë, shuheshin dritat elektrike. Për një periudhë prag provimesh dhe për një dhjetor të ftohtë tiranas, mungesa e dritave ishte më tepër se një mungesë e zakonshme në jetën sudentore. Si pjesë konkrete e realitetit dhe e debatit studentor, ky fenomen teknik u shndërrua në qendër të vëmendjes dhe bazament për përvijimin e të gjitha reagimeve të tyre. Fillimisht, nervat e acaruara të studentëve dhe manifestimi i protestes spontane, patën një kufi durimi. Kështu ndodhi ditën e parë dhe të dytën. Përsëritja e të njëjtit refren, përjetimi i të njëjtit shqetësim dhe protesta e të njëjtëve protagonistë, nga dita në ditë u kthye në një rit nga i cili u bë gjithnjë e më e pamundur të dilje. Pas katër ditëve të para të mungesës së dritave, u bë zakon studentor, që momentin e shuarjes së dritave, ata të reagonin duke thirrur, fishkëllyer, kënduar etj. Kjo lloj proteste u zgjerua dhe nga vetmia e një apo dy dhomave, filloi të praktikohej në të gjitha ballkonet e godinave studentore. Mbrëmja e 4 dhjetorit 1990, solli mënyrën e protestës ndryshe. Sipas traditës filluan tingujt muzikor dhe thirrjet e sforcuara të studentëve. Por, monotonia e kësaj lloj proteste shumë shpejt ndryshoi. Ishin orët e para të mbrëmjes kur në godinen 23 ku banonin studentë të Institutit të Lartë të Arteve filluan që thirrjet dhe muzika shoqëruese të dalë nga dhomat në ballkone. Studentët e ILA-së kishin vendosur të protestonin në mënyrë origjinale, duke i shndërruar ballkonet dhe dritaret në skena shfaqjeje. Ritmet e muzikës harmonizoheshin me ritmet dhe dendësinë e thirrjeve dhe parullave enigmatike studentore. Në përgjigje të tyre, studentët e gjeologji-minierës nxorrën karriket në ballkone dhe në mënyrë të çuditshme filluan t’u binin me shkopinj. Ata të letërsisë, konkuruan kolegët me recitimin e ndonjë poezie të ndonjë autori të ndaluar nga regjimi, kurse studentët e inxhinierisë mekanike shoqëronin skenën me ca klithma që do t’i kishte zili çdo cirk i Evropës. Mbrëmja e 4 dhjetorit u përsërit edhe një natë më pas. Thirrjet e studentëve dhe protesta e tyre nëpër ballkone, alarmoi tërë Drejtorinë dhe Rektoratin e Universitetit. U bënë disa mbledhje të njëpasnjëshme të kolektivave të punonjësve të godinave, por, lehtësisht, dukej se kësaj radhe nuk do të ishte e lehtë shuarja e protestës. Në këndet e godinave ku zakonisht afishohej falas gazeta “Zëri i Popullit”, u varën thirrje të drejtorisë, rektoratit dhe organizatës së rinisë. Të gjitha së bashku u kujtonin studentëve rregulloret e shkollës, rregulloret e konvikteve dhe paralajmëronin marrjen e masave ekstreme për ata që thyenin disiplinën. Të gjitha flisnin “për luftën kundër veprimeve antiligjore të disa individëve”. Ishte e njëjta përmbajtje dhe skemë që pushteti kishte zbatur që nga themelimi i universitetit.

Ditën e dytë të këtij veprimi “antiligjor”, më 6 dhjetor, një grup studentësh të inxhinierisë mekanike-elektrike, publikuan në muret e drejtorisë së qytetit “Studenti” një fletë-rrufe drejtuar qeverisë dhe autoriteteve universitare. Ishte e para e këtij lloji në historinë e këtij qyteti shpërthyes. Fletë-rrufeja në tërësi kërkonte realizimin e premtimeve televizive për kushte ekonomike, ngrohje, ushqim, mësim dhe ndriçim.

Ajo ishte sinjali i parë serioz që autoritetet morën publikisht. Vendi i publikimit të saj si zakonisht u rrethua me policë dhe njerëz të kasketave, të cilët kishin një dëshirë të jashtëzakonshme të mernin hapur informacione për të gjithë ata studentë që afroheshin për ta lexuar atë. Ca prej tyre humbën më shumë se një ditë për të pyetur studentët se përse ishte përdorur bojë e kuqe dhe korniza blu, përse fletërrufeja nuk i drejtohej direkt partisë, por autoriteteve ekzekutive dhe përse të tjera të pa fundme.

Aktet e para të duelit student-qeveri:

Jehona e fletë-rrufesë më shumë se tek studentët, pati efekt tek autoritetet. Zyrat e policisë dhe drejtorisë qëndruan të hapura deri në orët e vona të natës, në pritje të informacioneve “shtesë” mbi qëllimet dhe lëvizjet e studentëve. Parandjenja e tyre kishte një bazë të fuqishme vërtetësie. Ndryshe nga ndrojtja e netëve më parë, mbrëmjen e 6 dhjetorit protesta e ballkoneve mori një drejtim të ri. Studentët filluan garën mes godinave duke shkëmbyer mes njëri-tjetrit si përshëndetje, emrash politikanësh dhe shkrimtarësh të ndaluar, shqiptarë dhe të huaj. Kështu, sapo nga ndonjë ballkon të errësuar të godinës së letërsisë dëgjohej thirrja: “Rroftë Gjergj Fishta”, studentët përballë ia kthenim “Rroftë Faik Konica!”. Kjo mori shkëmbimesh mes tyre, i la vendin emrave më të njohur të politikës ndërkombëtare. Ata thërrisnin: “Rroftë H.Kohli” apo “Poshtë H.Kapo”, të tjerët ia kthenin: “Rroftë Xh.Bushi” apo “Poshtë Stalini!”.

Shkëmbimi i thirrjeve dhe gara e studentëve lanë gjurmë të jashtëzakonshme kryesisht në vetdijën studentore. Ata më të guximshmit vazhduan të gjejnë emra të tjerë nga katalogu i të ndaluarve, kurse ata më të tërhequrit mes ankthit dhe admirimit dëgjonin të fshehur poshtë dritareve apo batanijeve. Të dy palët arritën të mposhtin kultin e frikës që kishte sunduar shpirtrat e tyre për vite me radhë. Dëshira për të vazhduar me “garën” dhe me lojën e emrave heretikë ishte e gjithëpushtetshme. Kjo dukej hapur saqë edhe kur në godina vinin dritat elektrike, studentët i shuanin ato dhe dilnin në ballkone për të vazhduar ritin e panjohur të betejës së emrave. Kjo mënyrë proteste dhe dëshirë për të shfrytëzuar të gjitha shanset e jetës së përbashkët studentore, këto thirrje në dukje të shpërndara dhe momentale, bënë efektin më të madh në psikologjinë e studentëve. Natën tjetër, ata prisnin me padurim fikjen e dritave për të rifilluar dhe avancuar më tej protestën e tyre origjinale. Vendimtar ishte fakti se, këto thirrje dhe reagime publike të studentëve, bënë që masa e madhe e indiferentëve dhe e vetë protagonistëve, të bindej se bashkarisht ata mund të përparonin dhe pretendonin të gërmonin mbi politikën, pa dhembjet e traditës. Ata vazhdonin lojën e tyre, pavarësisht se në cepat e godinave dalloheshin silueta të panjohurish që lëviznin me blloqe, aparate fotografimi dhe regjistrimi në duar. Ata i përkisnin ushtrisë së madhe të sigurimit e cila në mendjen e studentëve konsiderohej pjesa më negative e shoqërisë shqiptare. Bashkë me kasketat u vunë në lëvizje të plotë demonstrimi force dhe kontrolli nëpër dhoma studentësh, skuadra speciale të policisë. Makinat e tyre, që studentët me tallje i quanin “morra”, parakalonin me shpejtësi frikësuese përpara godinave, ku dëgjoheshin thirrjet më të mëdha të studentëve.

Ministri i Arsimit urdhëroi të gjithë kujdestarët dhe punonjësit e godinave të studentëve për të evidentuar dhe përjashtuar nga godinat të gjithë studentët që solidarizoheshin në ritin studentor të ballkoneve. Paralelisht, në komandën e policisë të qytezës kishte arritur urdhri tjetër për të arrestuar të gjithë studentët që do të përjashtoheshin nga godinat. Nëse do të zbatoheshin këto urdhra, atëherë në qytetin “Studenti” do të mbeteshin vetëm kujdestarët, policët dhe spiunët e sigurimit. Por, mrekullia kishte ndodhur. Sado që vendimet shtrënguese shtoheshin, aq më shumë rritej numri i studentëve që mbrëmjen pasardhëse, i bashkoheshin ritit të ballkoneve. Shtimi i tyre do të thoshte shtim edhe i mozaikut të thirrjeve politike, mënyrës së protestës dhe thyrjes së mitit të frikës nga regjimi politik.

Fletërrufeja e studentëve të inxhinierisë elektrike, tensionet e ditëve të fundit në qytetin “Studenti” dhe rreziku i përhapjes se tyre, vunë në lëvizje tërë aparatin burokratik të diktaturës. Krahas urdhërit për përjashtimin e studentëve nga godinat, policia mori urdhrin fatal për të arrestuar të gjithë të përjashtuarit e mundshëm. Ishte e njëjta skemë e ciklit të mbyllur që kishte funksionuar për dekada me radhë duke i sjellë shqiptarëve më shumë se 300 mijë viktima të pafajshme dhe një regjim barbar në krye të shtetit.

Më 7 dhjetor në ILA një grup studentësh dhe pedagogësh ishin arritur të realizonin kremtimin për herë të parë në Shqipërinë komuniste, të përvjetorit të grupit të famshëm muzikor “Bitëlls”. Kremtimi i asaj nate u kthye në një bumerang për betonin ideologjik të dikaturës. Rreth 35 vjet më parë ishte tentuar më kot të pranohej muzika moderne si pjesë e jetës dhe shijeve shqiptare. Atëherë dikatori pati ndërhyrë ashpër dhe të gjithë admiruesit e saj u “transferuan” në burgje apo kampe përqendrimi. Një brez i tërë këngëtarësh, regjisorësh dhe krijuesish të talentuar u dënuan me burgim, deri edhe me pushkatim. Që nga ajo kohë çmendurie, ishte herezi të dëgjoje apo shprehje admirim për muzikën që dëgjonin dhe admironin më shumë se 3 miliardë banorë të botës jokomuniste.

Mbrëmja e ILA-së ishte një nga pjesët më të ndjeshme të reagimit studentor. Kasetat ilegale me këngë të fondit muzikor bashkëkohor morën përpjestime të mëdha mes studentëve. Mbrëmjeve kur errësira mbulonte godinat dhe dritat e dhomave fillonin të shuheshin, të mbledhur në dhoma të veçanta studentët dëgjonin tingujt e ndaluar. Këtë gjë e kishte nuhatur jo vetëm policia e fshehtë, por edhe shtypi kryesor komunist. Gazeta kryesore politike “Zëri i Popullit” servirej falas godinë më godinë. Ato ditë dhjetori, ajo shpërndahej falas edhe në auditorët e universitetit. Brenda faqeve të saj flitej gjerësisht mbi rrezikun e degjenerimit të rinisë studentore nga muzika dhe moda e huaj.

Më 7 dhjetor 1990 gazeta “Zëri i Popullit” iu shpërnda falas studentëve në dhjetra mijëra kopje. Me 7 dhe 8 dhjetor 1990 kjo gazetë botoi në faqen e saj të parë lajmin mbi vizitën e ministrit të Jashtëm shqiptar në Havanë. Ato ditë dhjetori, Fidel Kastro ishte aleati i vetëm i Ramiz Alisë në botë. Njëkohësisht, gazeta informonte mbi daljen “në qarkullim të vëllimit numër 71 të veprave të shokut Enver”(1) dhe për vendimin historik të shqiptarëve të Kosovës për të bojkotuar zgjedhjet federative jugosllave. Ato ditë ishin të veçanta, pasi ishte hera e parë që shteti vraponte publikisht për të shpërndarë me urdhër policor helmin e zi informativ. Kjo nuk kishte ndodhur më parë. Pavarësisht nga kjo sjellje, në mënyrën e reagimit studentor asgjë nuk ndryshoi. Për më tepër, ishte një zhgënjim këmbëngulja e atyre studentëve të cilët më kot shpresuan të gjejnë mes rreshtave të saj ndonjë gjë të ndryshme nga stili i saj 50 vjeçar.

Ishin të njëjtët terma politikë, të njëjtët autorë dhe të njëjtat ndjenja besnikërie ndaj prosocializmit që prej një viti ishte fundosur përgjithmonë në gjithë Evropën lindore. I vetmi vend ku ai jetonte ishte ai i shqiponjave. Kushdo në Shqipëri e kishte kuptuar dhe ndierë këtë paradoks. Disa e kuptonin atë si mrekullinë shqiptare, shumica si meritë, por brenda pakicës që e mendonin atë si një rrugë pa krye, fatmirësisht rreshtoheshin pjesa më intelektuale e shoqërisë shqiptare.

Dështimi i paralajmëruar i Adil Çarçanit:

Të shtunën e 8 dhjetorit në ora 10:00, krejt papritur arriti për një vizitë në qytetin “Studenti” një ekip i qeverisë i kryesuar nga kryeministri Adil Çarçani. Vizita e Çarçanit tregoi shkallën e lartë të seriozitetit që autoritetet e PPSH-së po u kushtonin studentëve. Pavarësisht nga “afiniteti”, reklama dhe buzëqeshjet e pakursyera të liderit të qeverisë komuniste, vizita e tij u shoqërua me disa incidente të papritura publike. Fillimisht, incident dhe të qeshura të shumta shkaktoi tek studentët vizita e kryeministrit në godinën 26-27 ku banonin vajzat e ekonomikut dhe fakultetit të shkencave.

E ndërtuar nga vullnetarë të disa rretheve, përurimi i saj ishte bërë më 14 shtator të atij viti nga vetë ministri i arsimit S.Gjinushi. Kjo godinë ndodhej disi e veçuar nga insfrastruktura e qytetit studentor. Rruga nga qendra e qytezës deri tek godina megjithëse nuk ishte më shumë se 10-15 metra e gjatë, ishte një tmerr i vertetë. Balta e dendur dhe gropat e mëdha të mbushura me ujin e shirave dimërorë, e bënin të pamundur ecjen normale në të. Për studentët kjo ishte një nga vështirësitë e zakonshme të jetës studentore. Kurse për një qeveritar të lartë, ky realitet ishte një surprizë e pakëndshme. Kështu të paktën u duk atë paradite të 8 dhjetorit, kur eskorta qeveritare e kryeministrit Çarçani kërkoi të kalonte baltën. Trupa e shoqërimit kishte sjellë me vete çizme ushtarake për kryeministrin dhe shoqëruesit e tij qeveritar. Edhe pse i pajisur me mjete të tilla siguruese, kryeministri ndaloi në hapin e parë të rrugës. Ai shprehu frikë dhe mosbesim për të vazhduar më tej. Atëherë kryeministri zgjodhi ecjen në cepat e betonimit anësor të rrugës që ndërtuesit e quajnë brodurë trotuari. Dhjetë metrat e rrugës Çarçani i bëri duke ecur si në skena cirku në brodurë dhe duke u mbështetur në krahët e dy-tre bodigardëve të tij. Natyrisht që kryeministri i shpëtoi baltës, pavarësisht se shoqëruesit e tij humbën ngjyrën e këpucëve. Kjo skenë shkaktoi të qeshura të shumta të gjithë studentëve që ndodheshin përpara godinës në pritje të kryeministrit të tyre. Të qeshurat të shprehura me zë të lartë edhe nga ballkonet, zemëruan kryeministrin i cili urdheroi shoqëruesit dhe forcat e shumta të policisë të normalizonin situatën. Më pas kryeministri bisedoi gjatë me studentët për kushtet e mira ekonomike dhe kujdesin e vazhdueshëm të qeverisë së tij për ta. Ironia e kësaj vizite dhjetë minutëshe të kryeministrit ishte se kthimin në rrugicën e baltosur ai e bëri me makinën ushtarake që e shoqëronte dhe jo më në këmbë. Natyrisht që ai shpëtoi nga baltosja fizike në atë pjesë rrugë që studentët ishin të detyruar ta bënin minimumi pesë-gjashtë herë në ditë.

Pas incidentit të baltës, Adil Çarçanin e drejtuan në sallën e godinës 12 ku qeveritarët më të vegjël dhe drejtoria e qyteti “Studenti” kishte përgatitur një takim të improvizuar me studentë. Sipas traditës, gjysma e pjesëmarrësve në sallën 100-vendëshe ishte e përbërë nga ushtarakë, oficerë policie dhe sampistë të repartit special 326 të Tiranës. Pjesa tjetër përbëhej nga studentë pakica e të cilëve nuk ishte e zgjedhur nga organizata e rinisë komuniste për të marrë pjesë. Megjithatë, tashmë këto klishe i përkisnin të kaluarës. Kohët kishin ndryshuar psikologjinë dhe mënyrën e reagimit studentor. Takimi filloi nën një frikë të dukshme të autoriteteve qeveritare. Frika ndaj debatit studentor, bëri që atmosfera e zymtë e atij takimi dhe ftohtësia e marrëdhënieve të podiumit me pjesën studentore të auditorit, të paralajmëronin një debat jo të zakontë.

Supriza nuk vonoi. Dy-tre studentët e parë shprehën protesta për kushtet e studimit, burokracinë universitare. Menjëherë pas tyre e kërkoi fjalën një studente e fakultetit të inxhinierisë. Quhej Alma. Ajo filloi të fliste pa klishetë e kortezive zyrtare. Në fund të fjalës së saj, ajo iu drejtua kryeministrit ‚arçani me fjalët: “Çfarë kushtesh kemi ne studentët? Nuk kemi as ato minimalet. Edhe në shtëpitë tona është e njëjta gjendje. Ne ndihemi në varfëri ekonomike”. Pasi qëndroi për një çast në pritje të ndonjë reagimi nga zymtia e portreteve të podiumit, ajo dha deklaratën surprizë: “Unë s’mund t’ju kuptoj atëherë për ato që thoni. Unë dhe shoqet e mia kemi pasur shumë besim tek partia (PPSH-ja), por kohët e fundit jemi zhgënjyer shumë prej saj. Unë nesër do bëhem nënë, por ja ku po ju them, se unë s’mund të lind fëmijë për Ju!”. Salla ra në heshtje. ‚arçani dhe bodigardët e tij të shumtë vështruan ashpër auditorin, në pritje të ndonjë reagimi studentor kundër fjalëve të vajzës, siç kishte ndodhur pothuajse për pesë dekadat e fundit të demokracisë socialiste.

Por, pritja dhe shpresa e tyre ishte një zhgënjim i shumëfishtë. Vazhdimi i debatit studentor tregoi se shumica e studentëve pjesëmarrës ishin në një mendje me kolegën e tyre. Atëherë, Carçarni hijerëndë dhe i mundur u ngrit dhe formalisht mbajti fjalimin e fundit publik të karrierës së tij politike. Sipas formulës ramiziste, fillimisht deklaroi se pranonte frymën e kritikës, ndërsa më pas harxhoi energji të kota për të ngritur në pediestal punën e qeverisë dhe partisë së tij. Në fund, në emër të tij, qeverisë dhe PPSH-së, kryeministri komunist Adil Çarçani kërcënoi studentët për mendimet e tyre jorealiste dhe të frymëzuara nga propaganda e huaj. Megjithatë ai nuk shkoi më tej në sulmet e tij, por tha se për ta vazhduar debatin duhej një punë më serioze me studentët nga rektorati universitar, drejtoria e qytezës dhe organizatës së rinisë komuniste. Me kaq, takimi dhe vizita zyrtare e kryministrit u mbyll. Për herë të parë, në fund të spektaklit student-qeveri nuk pati as duartrokitje për qeveritarët dhe as brohoritje për diktatorin e diktaturën. Përkundrazi, ikja e Çarçanit u shoqërua me fishkëllima (2).

Dështimi i ‚arçanit dhe misionit të tij për të neutralizuar pakënaqësitë e studentëve, ishte paralajmërimi më i mirë dhe i drejtëpërdrejtë që mori diktatura. Ndërsa kryeministri me eskortën, policët, sigurimin dhe servilët e panumërt qeveritarë largoheshin të fshehur në sediljet e veturave luksoze, qyteti i banorëve 20-22 vjeçarë ndihej psikologjikisht fitimtar dhe i çliruar. Pikërisht atë ditë të ftohtë dhjetori, 12 orë më vonë nga studentët dhe qyteti i tyre do të fillohej të shkruhej një nga pjesët më të ndritura të historisë shqiptare.

Mbrëmja që gjunjëzoi diktaturën:

Pasditja e 8 dhjetorit s’pati asgjë të veçantë. Si zakonisht, studentë që grupe-grupe nxitonin për të kryer detyrat e seminareve përpara se të shuheshin dritat, lëvizje të heshtura rreth godinave dhe mesnave të errësuar. Heshtja enigmatike e pasdites ngjante me pragbetejat e luftrave ku palët janë në përgatitjet e fundit të betejës. Edhe studentët në dukje aq monotonë dhe të heshtur, atë natë dhjetori do të fillonin luftën e madhe të përmbysjes së piramidës shqiptare.

Me të filluar errësira e mbrëmjes, pritej vetëm riti i përditshëm i shuarjes së dritave që studentët të fillonin reagimin nga dritaret dhe ballkonet. Kabina kryesore elektrike ndodhej e montuar në të majtë të godinës 20, ku banonin studentët e gjeologjisë dhe minierave, ose siç njihen ndryshe “titanët” e qyetezës. Po kalonte ora 19:30 dhe dritat ende nuk ishin shuar. Shumë studentë po i mërziste mendimi se atë natë mund të mos shuheshin dritat. Ishte një rit që ata e përjetonin me të keqen dhe të mirën e vet. Por, nuk u desh të pritësh shumë për të provuar durimin e tyre.

Rreth orës 20:30 të mbrëmjes, në mënyrë të papritur kabina e godinës 20 mori flakë. Fillimisht u fol për një defekt të rëndë elektrik si pasojë e mbingarkesës. Disa orë dhe vite më vonë, dëshmitarë të atij episodi me pasojë historike tregonin se autorë të “incidentit” kishin qënë tre të rinj studentë të inxhinierisë. Defekt apo dëmtim i qëllimshëm, pak rëndësi ka. Në mos mungesa e dritave, do të ishte një pretekst tjeter ai që mund të provokonte zyrtarisht protestën e asaj nate dhjetori. Shembull i kësaj së vërtete është edhe fakti se një orë pas fillimit të protestës, në të gjitha godinat erdhën dritat elektrike, por tashmë askush nuk doli nga protesta për të thënë: “Erdhën dritat ndaj le të kthehemi në godinë”. Përkundrazi. Dritat u bënë vetëm preteksti për të rrëzuar një diktaturë që errësirën e kishte në thelbin e saj, e kishte praktikë, ideologji, besim dhe momentin e fundit të jetës së vet.

Dëmtimi i kabinës elektrike të godinës 20 krijoi flakë të mëdha të cilat fillimisht nuk arritën të shuheshin as nga ardhja e zjarrfikëses apo mjetet e tjera ndihmëse të policisë. Forca e saj dëmtoi ndjeshëm dy-tre dhomat e studentëve sipër kabinës. Megjithë dëmtimet e shumta matriale, fatmirësisht asnjë student nuk ndodhej atë moment në ato dhoma. Ky incident elektrik krijoi një rreth të madh kureshtarësh, shumica e të cilëve donin të dinin nëse kishte shpresa për të pasur drita atë natë. Askush nuk ishte në gjendje t’u përgjigjej. Dëmtimi total i kabinës dhe mungesa e kabinave rezervë, ishin përgjigjja më e mirë. Mendimi unanim se do të kalohej edhe një natë tjetër pa drita, bëri që gjithçka të fillonte nga e para. Nga dritaret dhe ballkonet e studentëve filluan të ndihen reagimet e para. Pishtarë letrash, copa dërrasash, qirinj të ndezur nëpër ballkone dhe të thirrura të shpërndara, ishin emëruesi i përbashkët i fillimit të protestës. Njëkohësisht, studentët e ILA-së filluan me suprizat e tyre muzikore, me këngët, thirrjet, imitimet dhe talljet mes godinave. Dukej se ky lloj reagimi po përsëritej si një natë më parë, sikur të dëgjoheshin me një ton dhe përmbajtje tjetër zërat dhe të bërtiturat e ashpra të parullave politike.

Nga ballkonet e godinës së studentëve të inxhinierisë filloi si në kor të këndohej refreni mjaft të njohur: “Se mjaft në robëri/ o e mjera Shqipëri/ o djem rrëmbeni pushkët/, ja vdekje, ja liri”. Ishin çaste dhe vargje shokuese. Ky refren tradicionalisht këndohej në situata ceremoniale dhe demonstrative lufte. Ai ishte parlajmërim më i ashpër që studentët i bënin diktaturës dhe errësirës komuniste. Pavarësisht nga përmbajtja dhe pasojat që mund të përjetonin protagonistët e vargjeve të tilla, solidariteti ishte i menjëhershëm. Pas rreth një çerek ore të kënduari të përbashkët, nga dritaret e errësuara të gjeologëve u dëgjuan thirrjet: “Komunizmi në litar!” apo”Poshtë komunistët”! Studentë të godinave të tjera iu përgjigjën me të njëjtën vendosmëri dhe guxim. Brenda pak minutash studentët kishin hedhur hapin e tyre të parë në kërkim të një proteste shumë më serioze.

Situata shpërthyese kërkonte një grykë derdhjeje. Një kor studentësh të katit të IV-ët të godinës 21 bënë thirrje që të gjithë studentët të dilnin
përjashta për tu mblidhur përpara godines së tyre. Thirrja u përsërit dhe përpara godinës filluan të përvijoheshin grupet e para të protestës. Pesë
minuta më pas përpara godinës 20-21, rreth 150-200 studentë qëndronin të gatshëm në pritje të një ideje më të mirë proteste dhe solidariteti. Mungesa e
kësaj të fundit, krijoi një rrëmujë e vogël, derisa njëri prej studentëve propozoi të drejtoheshim bashkërisht për në sheshin përpara drejtorisë. Nga
godina deri tek drejtoria distanca ishte mjaft e shkurtër saqë nuk harxhoheshin më shumë se 3-4 minuta. Ato që e bënin këtë rrugë më të gjatë dhe
enigmatike ishin errësira dhe sfida e të papriturave. Hapat deri tek godina 17 duheshin të zgjeroheshin për të arritur kapërcimin e kanaleve të hapura
dhe baltës së madhe.

Diku pranë godinës 17, ecja e protestuesve u ndal. Ishte vetëm një moment dobësie që u kapërcye shpejt dhe më pas u hodhën shumë hapa të tjerë përpara. U desh gati 15 minuta që grupi i studentëve të kalonte të gjithë fasadën e godinës 17. Anash tyre, një grup i gjerë pedagogësh të fakulteteve kryesore të sjellë me urgjencë nga autoritetet,“shoqëruan” protestën në kërkim të ndaljes së saj. Pedagogët, të strukur brenda palltove dimërore të trasha, të trazuar nga pasiguria dhe fati i të papriturës dhe në pamundësi për të realizuar detyrën e tyre policore, thithnin me nxitim cigarët e fundit. Disa prej tyre edhe pse në errësirën e baltosur, nuk kishin harruar zakonin e keq të mbajtjes shënim të emrave të studentëve të kurseve ku ata jepnin mësim. Kjo metodë e vjetër komuniste dhe kërcënuese, shumë shpejt dha rezultat të kundërt nga sa ata prisnin. Numri i studentëve filloi të rritej akoma më shumë dhe këmbëngulja e tyre për të ecur përpara, dukej e pakthim.

Kur protestuesit kishin arritur në cepin tjetër të godinës 17, u pa se sheshi para drejtorisë ishte i mbushur plotësisht me vetura shtetërore dhe forca të shumta policie. Pas kësaj, nuk u desh shumë mundim për të devijuar drejtimin e marshimit studentor. Grupi i studentëve mori rrugën për nga sheshi kryesor përpara mencave. Gjërësia dhe hapësira e madhe e sheshit treguan se numri real i studentëve protestues ishte ende i papërfillshëm. Me një numër të tillë të kufizuar nuk mund të arrihej asgjë. Vetdija dhe nevoja e gjithësecilit për të patur në krah një mik më shumë në marshimin e mëtejshëm, bëri që grupi i parë protestues t’u drejtohej me thirrje për solidaritet kolegëve të godinës 15. Kjo ishte godina me numrin më të madh të studentëve në gjithë qytetin studentor. Ca nga xhelozia, ca nga shpirti protestues dhe aventurier, ca nga mungesa e dhe ca nga dëshira për të përjetuar sa më shumë surprizën studentore, përkrahja e kësaj godine ishte domosdoshmëri. Megjithatë kishte një pengesë serioze. Kjo godinë dhe të gjitha të tjerat në drejtim të qytetit të Tiranës, furnizoheshin pa ndërprerje nga një burim tjetër energjetik. Ata nuk e kishin ndierë asnjëherë mungesën e dritave elektrike. Thirrjeve të protestuesve për solidaritet, fillimisht ata iu përgjigjen me një indiferencë të dukshme.

U duk se protesta po thyhej kur për çudinë e të gjithëve shpëtimtarë të situatës u bënë vajzat e godinës 16. Ato si me komandë shuajtën të gjitha dritat dhe me thirrje solidariteti dolën në dritare për të ushtruar presion mbi godinën e djemve. Efekti ishte i menjëhershëm. Brenda pak minutash u shuan të gjitha dritat e dhomave të 15 dhe banorët e saj u bashkuan me protestuesit. Bashkimi i tyre me protestën bëri që në sheshin e vogël përpara 15-ës, të improvizohej akti i parë i protestës së organizuar. Njëzëri filloi të këndohej refreni: “Eja mblidhemi këtu, këtu/ bashkë me ne!”. Efekti i solidaritetit të kësaj godine u ndje edhe në godinat e tjera. Kur masa e studentëve u derdh në rrugën e asflatuar drejt godinës 14, studentët e kësaj të fundit kishin dalë në rrugën pranë godinës për të pritur bashkimin me protestën. Nën thirrjet ekonomike “Duam dritë”,”Duam kushte” dhe atyre për bashkim e solidaritet, ishte krijuar shansi i madh për shkallëzimin e protestës. Në kontrast me “pushtimin” e godinës 14, nga ana tjetër e bulevardit shiheshin makina të shumta policie që me shpejtësi parakalonin godinat, për t’u ndaluar përpara sheshit të drejtorisë.

Entuziazmi dhe vendosmëria për të vazhduar më tej ishte mjaft e madhe. Numri i studentëve i kishte kaluar të 600-ët ndërkohë që dritareve ose në cep të godinave dhjetra studentë të tjerë spektatorë, dukej se po bindnin vetveten për t’u bashkuar me kolegët. Vetëm me kaq sa ishte arritur deri në atë çast, çmimi i mirënjohjes studentore do të ishte i madh.

Por, asnjë prej studentëve s’ndiehej i ngopur, aq më tepër, askujt nuk i mjaftonte mirënjohja si kortezi. Mirënjohja si kortezi ishte gjëja më elementare që mund t’i rikthehej këtij vendi “ishullor”. Ai kërkonte më shumë se mirënjohjen nga studentët dhe vetë ata donin t’i jepnin më shumë se aq atij.

Ecja dramatike drejt të panjohurës:

Protesta studentore kishte nisur me protagonistët dhe synime të mëdha. Ajo ishte shndërruar në një vullkan që priste momentin më të parë të shpërthimit. Askush nuk ishte i sigurtë në rrugën që duhej të merrte llava e hedhur. E vetmja gjë që të gjithë e dinin, ishte se ajo duhej të trondiste dheun, tokën, shpirtrat dhe ndertesat. Situata të tilla shpërthyese dhe të pakthyeshme kërkonin simbolin e besimit për ta patur më të lehtë ecjen dhe synimin. Atë natë çdonjëri prej studentëve ishte një simbol në mënyrën e tij të protestës dhe këmbënguljen për të vazhduar më tej. Por, brenda një grupi të madh idealistësh dhe guximtarësh, duhej një mendje gjakftohtë që të simbolizonte gjithë rrugën e bërë dhe të pabërë të protestës. Unanimiteti i të gjithëve për vazhdimin e protestës nuk do të thoshte se kjo levizje kishte ende një drejtim dhe përfaqësues të tij individuale.

Minimitingu përpara godinës 14 bëri që protesta të fitonte jo vetëm solidaritetin e studentëve të godinës, por edhe një emër më shumë, emër që ka mbetur në kujtesën e të gjithë shqiptarëve, si simbol i lëvizjes studentore të dhjetorit ‘90. Kur nga rrugica e kinoklubit “Studenti” në drejtim të masës së protestuesve u pa të vijë me hap të nxituar një student i veshur me xhiboks të zi dhe me një dosje librash në dorë, kushdo iu gëzua faktit se do të ishim një më shumë. Edhe kur po ky student i hypur mbi një platformë të dukshme të trotuarit, filloi të fliste me zë të lartë, përsëri nuk kishte asgjë të veçantë. Por, kur oratori tha: “Vëllezër! Më dëgjoni mua! Jam Azem Hajdari, student i vitit të III filozofi..I njoh mirë ligjet. Më pranoni mua t’u drejtoj dhe ju garantoj se do të fitojmë.. Jam babë me dy fëmijë, pra po të më vrasin ka kush ma merr hakun...I lë jetimë ata dhe ju s’ju tradhëtoj”. Vetëm atëherë dikush prishi kuriozitetin e masës së studentëve duke thënë se:“Quhej Azem dhe ishte diku andej nga veriu”. Disa të tjerë që e njihnin më shumë filluan ta përgëzojnë për fjalët që tha. Shumica e painteresuar për hollësi të tilla të protestës, vazhdonte t’i gëzohej dehjes së parullave dhe këngëve. Vetëm për një moment të vetëm, mes atyre që e dëgjuan kërkesën dhe premtimin nuk pati reagime të menjëhershme. Dukej sikur kjo pjesë aktive e studentëve po peshonin voten e tyre për të vendosur.

Ndofta ishin fjalët e tij, ndofta pse ishte verior dhe në një ambient të shumtë djemsh nga veriu mund t’i besohej, ndofta se kishte shumë nga ata që e njihnin për trimëri dhe guzim, ndoshta pse ishte më i madhi në moshë dhe i vetmi familjar nga gjithë protestuesit, ndoshta se të gjithë kishim përsëri nevojë për një lider, ndoshta të gjitha bashkërisht bënë që, që nga ai moment levizja studentore të kishte fytyrën dhe zërin drejtues të A. Hajdarit. Sapo mori miratimin e masës së protestuesve rreth tij, Hajdari tha urdhërin e parë të atij marshimi të paharruar: “Do të lëvizim vetëm brenda qytetit “Studenti”...Ne s’kemi punë në Tiranë..Askush të mos thyej asnjë xham, asnjë pemë...Ne nuk duam shkatërrim, por përparimin e vendit...Të vazhdojmë nëpër godina për të kërkuar solidaritet!.”

Atmosfera dhe elektrizimi i masës që rritej gjithnjë e më shumë, i bënte studentët të ndiheshin njëkohëshisht edhe gjeneralë, edhe ushtarë. Me këtë optimizëm dhe idealizëm drejt së panjohurës, marshimi vazhdoi drejt godinave të vazjave. Në ecjen e vet të vrullshme, turma përsëriste parullat dhe këndonte refrenet e njohura: “Për mëmëdhenë” dhe “Hymni i flamurit”. Ishte hera e parë në jetën e tyre që ata qindra studentë këndonin këngët e veta më kombëtare, me një dëshirë dhe emocion krej të veçantë. Pasi u kaluan godinat numer 6, 5, 12, 11, 10, 9, 8 dhe 7, numri i studentëve demonstrues i kalonte të 1800 vetët. Kjo masë e madhe solidariteti ishte e mjaftueshme për përballimin e çdo të papriture të errësirës.

Çastet më emocionale të atij solidariteti masiv ishin ato përballë godinave të vajzave 11-12 dhe 9-10. Thirrjeve të studentëve për solidaritet, garda e madhe e punonjësve të godinës i përgjigjej me akuza imorale për djemtë demonstrues. Këtë akuzë nuk e ndryshoi as thirrja e përsëritur e gjithë protestuesve: “Jeni motrat tona”. Dikush kishte brenda motrën, dikush të dashurën, dikush të afërmen dhe dikush shoqen e kursit. Kjo njohje e natyrshme ishte vendimtare për të krijuar mirëbesimin dhe solidaritetin studentor mes djemve protestues dhe vajzave të mbyllura brenda.

Kujdestarët dhe kuadrot e shumtë të rektoratit, përplasën portat dhe i mbyllën ato me zinxhirë. Në pamundësi daljeje jashtë godine, vajzat e para solidarizuese filluan të protestonin ashpër ndaj stafit të drejtorisë. Një pjesë e tyre kërkoi me insistim të bashkohej me grupin e demonstruesve. As presioni i djemve nuk dha rezultat për të hapur portën e godinës. Tensioni po rritej dhe frika e ndonjë incidenti mes punonjësve dhe protestuesve të irrituar ishte evident. Për të gjithë, kjo rrezikonte që propoganda zyrtare t’i akuzont demonstruesit studentë si imoralë dhe vagabondë. Këtë gjë ajo e kishte dëshmuar dy vite më parë, pas një proteste të famshme paqësore të studenteve konviktore të ILA-ve.

Këtyre mometeve me peshë psikologjike, zgjidhja u erdhi pikërisht andej nga nuk imagjinohej. Një grup i madh vajzat që nuk pranonin të sodisnin protestën nga brendësia e godinës së mbyllur, kishin vendosur të bashkoheshin me protestën me një mënyrë krejt të veçantë. Ato lidhën çarçafët në parvazët e dritareve të katit të dytë dhe duke u mbajtur pas tyre, filluan të zbresin në tokë. Ishte me të vërtetë diçka e jashtëzakonshme. Akti i tyre la të mahnitur tërë grupin e madh të studentëve demonstrues. Thirrje të ashpra dhe radikale kundër qeverisë, shpërthyen në të gjithë rrethinën e godinës. Nga ana tjetër punonjësit e godinave, vrapuan për të penguar sfidën e atyre vajzave të jashtëzakonshme. Nuk kishte rëndësi numri vajzave që me këtë mënyrë origjinale ia arritën t’i bashkohen protestës. Rëndësi kishte akti i tyre guximtar dhe kurajoja e jashtëzakonshme.

Atmosferës së nxehtë i erdhën në ndihmë studentë-orator të cilët nga trotuaret dhe stolat para godinës, filluan fjalimet e solidaritetit. Në këto momente, përfundimisht studentët e kishin mundur frikën dhe ishin të gatshëm të përlesheshin me makinën e madhe të dikaturës. Kjo u duk, menjëherë, kur thirrjes së një grupi studentësh për të vazhduar marshimin në rrugicën që të çon drejt lagjes dhe sheshit të Universitetit, iu përgjigjën të gjithë studentët. Të gjithë synonin vazhdimin e protestës paqësore deri në krijimin e mundësive për një dialog intensiv e të barabartë me autoritetin më të lartë të vendit, Sekretarin e Parë të KQ të PPSH-së Ramiz Alia.

Sfida e parë politike ndaj PPSH-së:

Nga godina e fundit e qytezës dhe deri në metrat e parë të daljes nga pjesa e qytetit “Studenti” hapat e marshimit ishin shumë të kujdesshëm. Dikush shprehu frikë, por shumica ishte e vendosur të vazhdonte më tej. Ngurimi fillestar kishte kaluar vetvetiu. Pa urdhër, por me instiktin e qëndresës dhe solidaritetit, të gjithë studentët u lidhen krah për krah dhe me një vetsiguri të admirueshme u drejtuan drejt lagjes. Në ato pak metra rrugë varej ecuria e mëtejshme e gjithë protestës studentore. Dalja nga qyteza e tyre dhe futja në rrugicat e qytetit të madh të Tiranës ishte shumë më tepër se një ndërrim apo tejkalim rruge. Këtë të vërtetë e kishin kuptuar mirë edhe ata kujdestarë dhe pedagogë që gjatë asaj ecjeve të shkurtër nuk pushuan së kërcënuari duke përsëritur disa herë urdhrin e ministrit të arsimit për për të përjashtuar nga godina dhe universiteti studentët grevistë që ishin implikuar në të quajturin “kundërevolucion”.

Cilësimi i protestës paqësore si kundërrevolucion, më tepër se ndrojtje, provokoi një reagim më burrëror dhe më guximtar të studentëve. Dukej se studentët ishin tmerrsisht të lodhur nga tërë ajo traditë kriminale që protestat paqësore të njerëzve i quanin “kundërevolucion” dhe i trajtonin protagonistët e saj si kriminelë ordinerë. Thuajse të gjithë studentët protestues të asaj mbrëmjeje kishin nga një mik, shok, fqinjë apo të afërm të dënuar për veprime “armiqësore” apo “kundërevolucion”. Njëherësh, të gjithë ishin të bindur se “krimi” i vërtetë i atyre njerëzve të dënuar nga regjimi ishte se kishin shprehur në mënyra të ndryshme pakënaqësi për mungesën e ushqimit, lëvizjes apo besimit fetar. Ashtu si të tjerët më parë, edhe studentët ishin ngritur për të protesuar për kushtet e vështira ekonomike dhe për më shumë liri në jetën e tyre të izoluar. Në asnjë vend tjetër të botës veç Shqipërisë kjo nuk përbënte krim as herezi. Krim dhe herezi bënin ata që i trajtonin studentët paqësorë si “kundërevolucionarë” apo ”huliganë”. Këto dallime dhe vlerësime jotraditicionale patën ndikim të ndjeshëm tek studentët.

Kërcënimeve për dënime “kundërrevolucionare”, qetësisht, ata iu përgjigjen me të qeshura dhe ironi. Në njërën prej këtyre reagimeve njëri prej studentëve, iu drejtua dekanit të njërit prej fakulteteve kryesore. “-Të kujt do na nxjerrin? Të CIA-s, UDB-së, Inteligjent Servisit, KGB-së, STAS-it ? Pse, more vella, kaq idiotë janë këta sa kujtojnë se Bushi e Gorbaçovi harxhojnë para për të bërë agjent të tyre një qytet të tërë që kërkon energji elektrike, ushqim dhe liri më të madhe?”.”- Rroftë CIA-a dhe Bushi!” - e përforcoi ironinë studentore një zë tjetër ngjitur. Dekani, një njeri babaxhan dhe me një jetë të tërë në auditore, e shprehu habinë e tij me pyetjen më të çuditshme të asaj nate: “E keni seriozisht?” Askush nuk kishte nevojë për përgjigje dhe as kohë për vazhdimin e debateve të tilla të pavlera. Ishte koha për të gjetur guximin dhe shpresën e ecjes drejt ndryshimit të madh. Si për ta përfocuar këtë synim të sinqertë studentor, e gjithë masa e studentëve iu rikthye thirrjes së njohur: “Eja mblidhuni këtu, këtu/ bashkë me ne!”. Thirrjet për solidaritet, ato për kushte ekonomike më të mira, vargjet e Himnit të Flamurit dhe “Për mëmëdhenë”, u bënë lajmotivi i atyre momenteve vendimtare për shndërrimin e protestës studentore në protestë gjithëqytetare.

Katër metra larg kopshtit të fëmijëve të lagjes, policia kishte vënë postëbllokun e parë. Një autoblindë policie e vendosur përballë protestuesve, ndriçoi fytyrat e tyre me një dritë të fortë. Efektet e saj e bënin të pamundur për studentët shikimin normal të rrugës plot gropa e lagështirë. Pozicioni i saj provokues mbi studentët mori fund, kur thirrjet e shumta kundër policisë e detyruan këtë të shuante dritën. Ndërkohë, përballë studentëve dolën funksionarë të shumtë të policisë dhe të KQ të PPSH-së. Kordonit të pafund të zyrtarëve u printe sekretari i PPSH-së për Tiranën, Pirro Kondi. Ai, me një megafon portativ në dorë, iu bëri thirrje të përsëritura studentëve për të ndalur protestën. Oferta e tij ishte vonuar dhe e pavlerë. Shumë studentë e pritën atë me ironi dhe tallje. Njëri prej tyre, e ndërpreu thirrjen monotone të Kondit duke i kërkuar me zë të lartë të prezantohej.

- Jam sekretari i partisë për Tiranën - u përgjigj seriozisht Kondi.
- I cilës parti? - pyeti përsëri studenti.

Kaq mjaftoi qe fytyra e numrit dy të regjimit komunist në Tiranë të merrte pamjen e kufomës. Ai nuk arriti dot ta kaperdijë sfidën studentore. Intelekti dhe ideologjia e tij politike ishin të pafuqishme për të patur një reagim apo përgjigje. I acaruar në kulm dhe i gatshëm për t’u hakmarrë ndaj studentëve rebelë, Kondi murmuriti diçka që realisht nuk ishte as përgjigje e pyetjes, as urdhër politik. Provoi përsëri të fliste, por nuk mundi. Dikush nga studentët e radhëve të mesit e goditi atë në fytyrë me një boçë bredhi nga ato që gjendeshin me shumice në atë pjesë të rrugicës studentore. Më tepër se akt vandal, kjo goditje ishte konfirmimi i fundit se ai duhej të largohej. Duke njohur deshtimin e vet, Kondi ia dha megafonin njërit prej studentëve të ai kishte në krah . Edhe ky foli për rëndësinë e ruajtjes së gjakftohtësisë dhe i ftoi kolegët të ktheheshin prapa, pasi siç u shpreh ai: “ne nuk duhet të lëviznim jashtë qytetit tonë”.

Kësaj radhe studentët jo vetëm nuk iu binden këtij sugjerimi, por në unanimitet reaguan mjaft ashpër kundër autorëve të tij. Dikush i etiketoi ata me epitete fyese deri në akuza të ekzagjeruara, kurse të tjerë bënë thirrje për të vazhduar marshimin, pavarësisht nga presionet. Vetë njëri prej oratorëve të mëparshëm reagoi menjëherë duke ripërsëritur deklarata besnikërie ndaj studentëve dhe protestës së tyre. Konfuzionit të krijuar ia dhanë zgjidhjen disa studentë të radhëve të mesit, të cilët filluan t’i shtyjnë për më tej ata të radhëve të para.

Ecja e mesnatës pa asnjë rrugë shpëtimi:

Masa e studentëve kërkoi me ngulm të vazhdohej drejt rrugës së Elbasani. Kishte dy rrugica të ndryshme për të dalë në rrugën e Elbasanit. Njëra ishte e gjatë rreth një kilometer, kurse tjera në krah të ambasadës italiane ishte shumë më e shkurtër. Varianti i dytë ishte humbur pasi forca të shumta policie dhe ushtarake kishin rrethuar hyrjen dhe tërë zonën rreth saj. E vetmja hapësirë lëvizje mbetej ecja në brendësi së lagjes. Ky ishte varianti i zgjedhur nga vetë krerët e policisë pasi si zonë e vetmuar lehtësonte kryerjen e operacioneve policore. Kjo rrugicë eleminonte edhe shanset e dëshmisë së së diplomatëve italianë në aktin e mundshëm policor ndaj studentëve. Për regjimin, përkohësisht, kjo ishte gjëja më e rëndësishme.

Një konfuzion i madh shoqëroi këtë pjesë proteste. Megjithëse rrugica nuk kishte gjatësi më të madhe se 100-150 metra, u deshën rreth 4-5 orë kohë për ta përshkuar. Që në nisjen e parë, megafonët e policisë filluan paralajmërimet për shkelje ligji. Njëri prej tyre që prezantohej si shef policie kërcënoi se, në rast se studentët nuk tërhiqeshin pas për dhjetë minuta, dënimi do të ishte i madh. Ai përsëriti disa herë citimin e neneve të ligjit që i dënonin studentët me 6-10 vjet burg. Në një kohë tjetër, thirrjet e kryepolicit do të kishin kuptim dhe pasojë tjetër, por atë natë, frika kishte humbur. Ardhja e një grupi të madh pedagogësh dhe civilësh të kollarisur, bëri që studentët të ndaheshin në dhjetra grupe më të vogla.

Në secilin grup qëndronin pedagogë, përfaqësues të Ministrisë së Arsimit dhe civilë të tjerë të sigurimit. Detyra e tyre ishte të “sqaronin” studentët dhe t’i bindnin ata për tu kthyer në godina. Argumentet dhe mënyra nuk kishin rëndësi, rëndësi kishte realizimi i urdhrit. Fillimisht duke i marrë me të mirë studentët, më pas duke i kërcënuar ata dhe në fund duke shkëmbyer ndaljen e protestës me detyrimin për vazhdimin nesër të dialogut. Në këtë detyrë të vështirë të drejtuesve të universitetit dhe arsimit shqiptar, nuk munguan edhe suprizat e mëdha. Ishte interesante të shikoje sekretarët e organizatave të partisë së universitetit apo të komitetit të partisë së rajoneve të Tiranës, që kishin frikë të prezantoheshin si të tillë përpara studentëve. Pjesa më e madhe e tyre prezantoheshin si”prindër” të ardhur rastësisht aty ose si pedagogë të Univeristetit. Kjo nuk kishte ndodhur asnjëherë më parë.

Debati me ta u kthye në një argëtim për studentët. Ata gjetën rastin më të mirë të jetës së tyre për të shprehur tërë dufin e pakënaqësive personale e familjare. Sapo diskutohej për gjendjen e rëndë ekonomike të studentëve, temë që kishte përkrahjen edhe të pedagogëve, kalohej në tema të tjera më politike. Dikush tallej me presidentin komunist Ramiz Alia që kishte “frikë të takonte studentët”. Të tjerë kritikonin Byronë Politike e cila e “ka kthyer Shqipërinë në një pronë private”. Ata më të përmbajturit ankoheshin për “dhunën e përdorur nga rregjimi ndaj qytetarëve të pafajshëm të ambasadave të 2 korrikut ‘90”, kurse ata më ekspresivët këmbëngulnin se “ligji elektoral është jodemokratik dhe diskriminues për qytetarët”. Realisht, me argumente të tilla politike, në atë copë të ngushtë rruge kishte filluar një epokë e re për mentalitetin dhe ardhmërinë shqiptare.

Pas çdo miratimi të kërkesave të tyre, studentët kërkonin akoma më shumë. Brenda këtij debati vicioz kishin rënë të gjithë të dërguarit e Alisë. Atyre nuk u kishte mbetur gjë tjetër vetëm të lajmëronin padronin e tyre se monotonia e jetës universitare ishte prishur njëherë e përgjithmonë. Por, ata nuk mundnin ta bënin këtë. Ishte e pamundur që një grup aparatçikësh të guxonin t’i thoshin R.Alisë, se sistemi komunist që ai kishte ngritur, besuar dhe drejtuar, ishte tronditur përfundimisht. Përballë argumenteve dhe lumenjve të pyetjeve e akuzave studentore, misionarët e Alisë u ndjenë krejt të pafuqishëm. Një pjesë e madhe e tyre kishin minuta të tëra që vetëm miratonin me lëvizje koke gjithçka çfarë u thuhej nga studentët. Ata më fanatikët mundoheshin të përgjigjeshin duke përsëritur slloganet e njohura të liberalizimit të jetës socialiste.

Meqenëse në tërësi debati mes studentëve dhe qeveritarëve nuk po arrinte asgjë konkrete, studentët vëndosen t’i japin fund vazhdimit të shfaqjes. Si me komandë, ata njëzëri kërkuan të bisedonin direkt me R.Alinë. Madje, kërkesa e tyre në formë ultimative ishte që Alia t’i priste për bisedime me çdo kusht atë natë. Në biseda e sipër një autoveturë e ardhur nga pas demostruesve, tentoi të çajë masën e madhe të studentëve. Fillimish asaj iu la rrugë e lirë për të kaluar, por më pas gjithçk ndryshoi. Studentët e radhëve të para, të acaruar nga provokimi i veturës-enigmë, nuk pranuan t’i lironin rrugën. Kur pritej ndonjë ndërhyrje policie, një grup tjetër studentësh e kapën nga të gjitha anët veturën dhe desh e ngritën për ta përmbysur. Por, në momentin e fundit të këtij provokimi me pasoja të padëshirueshme, nga dritarja e veturës nxorri kokën titullari i saj. Ai ishte ministri i arsimit S.Gjinushi, i cili i falë zotit shpëtoi. Ministri doli me të shpejtë nga vetura dhe u largua në drejtim të kordonit të pafund të policëve.

Kishin kaluar orë të tëra debati mes qeveritarëve, pedagogëve dhe studentëve, kur një incident i rastësishëm ndryshoi të gjithë atmosferën studentore. Nga valët e një radioje policie ishte dëgjuar një zë që nga ana tjetër dha urdhërin e prerë: “Po vijmë me përforcime. Bindni me çdo kusht të kthehen! Ata s’duhet të bëjnë asnjë hap më tepër! Përgatituni për çdo rast!”. Kaq u dëgjua nga radioja e njërit prej shefave të policisë, një trupmadhi që tërë kohën me radion në dorë merrte dhe shkëmbente mesazhe. Urdhëri i mësuar krejt rastësisht u shpërnda brenda pak sekondash në të gjithë radhët e studentëve. Efekti i tij ishte i menjëhershëm. Studentët, që për pak çaste duket se kishin harruar se ndodheshin në demostratë kundër policisë dhe shtetit më militar të Evropës, iu rikthyen më tërë seriozitetin e moshës së tyre kujtesës. Takimi emocional me të vertetën ishte edhe më i ashper. Grupet e studentëve filluan të bashkohen dhe vendin e debatit me të tjerët, e zuri përgatitja për të përballuar regjimin në pikën e vet më të fortë, forcën ushtarake.

Ndryshimi i atmosferës bëri që studentët të shtynin njëri-tjetrin për të ecur më përpara. Në këtë moment, shumica e të dërguarve të qeverisë filloi të largohej nga rrugica. Ata e kishin kryer të paktën formalisht misionin e tyre. Fatkeqësia ishte se po të ishin njerëz me të vërtetë intelektualë dhe dashamirës të studentëve, ata nuk duhej kurrsesi të tërhiqeshin, pikërisht në momentin kur vendin e dialogut do ta zinte dhuna e ashpër policore mbi studentët e tyre. Por, ata u larguan për të mos u kthyer më në moralin e qytetarit për të cilin kishin një jetë të tërë që studionin. Ecja drejt rrugicës së errët u shoqërua me ndezjen e debatit politik mes studentëve. Kjo u reflektua në parullat e shumta kundër burokracisë, byrosë politike, mungesës së lirisë informative dhe terrorit policor.

Kur demonstruesit arritën përballë çerdhes tjetër të lagjes, u pa se ata ishin të rrethuar nga të gjitha krahët nga forca të shumta policore. Dallimi me fillimin e marshimit ishte se tanimë nuk ishin uniformat e zakonshme të policisë që dominonin pamjen, por “bishat”, siç quheshin nga të gjithë forcat speciale të repartit famkeq 326 në Tiranë. Detyra primare e këtij reparti ishte shtypja me forcë e protestave dhe pakënaqësive popullore. Ata edhe më parë e kishin realizuar dhe tejkaluar detyrën e tyre të “çmendur”. Ndërhyrja e tyre kishte qenë vëndimtare në shtypjen e demonstratave dhe protestave të Kavajës, Shkodrës dhe ngjarjeve të ambasadave. Natën e 8 dhjetorit, ata ishin sjellë përballë studentëve për të treguar se regjimi nuk kishte ndërmend të dorëzohej. Rrobat e tyre bojë hiri, helmetat në kokë, skafandrat dhe shkopinjte e gomës në duar, këpucët ushtarake dhe fjalori i tyre banal, ishin pjesët përbërëse të portretit të çdo “bishe”. Në krah të tyre atë natë, ishin sjellë edhe të rinj të veshur me uniforma gardiste, të cilët mbanin në duar lopata xheniere dhe shkopinj druri. Pas tyre ndodheshin forca të shumta policie dhe furgona të gatshëm për të dërguar të gjithë të arrestuarit në rajonet e policisë.

Një vendosje e tillë postoblloku dhe demonstrimi force nga regjimi, në vend që t’i frikësonte, i irritoi shumë më tepër studentët. Ata iu përgjigjen rrethimit me thirrje të shumta kundër dhunës dhe terrorit. Më pas studentët i drejtuan thirrje të vazhdueshme solidariteti banorëve të pallateve ngjitur. Fatkeqësisht, soliariteti i këtyre të fundit ishte minimal. Më të guximshmit prej tyre, shuan dritat dhe nxorrën kokën pas perdeve për të vështruar ecurinë e protestës së studentëve. Kjo mënyrë reagimi e atyre qytetarëve tiranas, nuk meritonte qortim. Ajo ishte e imponuar nga jeta nën terror, persekutim dhe përndjekje që regjimi kishte aplikuar për dakada me radhë ndaj të gjithë qytetarëve të dyshuar si jo besnikë të regjimit. Natyrisht, që pati edhe nga ata banorë që dolën në ballkone dhe në vend të solidaritetit me studentët, i bënë thirrje policisë për shtypjen e protestës së “rebelëve imperialistë”. Por këta ishin të paktë dhe kryesisht i përkisnin një moshe shumë të vjetër.

Pesë minuta më vonë, nga një veturë policie të zezë sterrë, zbriti ministri i policisë Hekuran Isai. Ministri zbriti përpara turmës së studentëve dhe pa ndonjë pompozitet të tepëruar zyrtar tentoi tu afrihej atyre. Isai ishte prej shume vitesh një nga katër njerëzit më të pushtetshëm të regjimit komunist shqiptar. Por, pavarësisht se ai u paraqit si Ministër i Brendshëm dhe anëtar i Byrosë Politike të PPSH-së, pritja që iu rezervua nga studentët, ishte e papritura e parë për të.

Sapo takoi studentin e parë, një stuhi sulmesh dhe pyetjesh politike iu drejtuan nga të gjitha anët. Numri katër i PPSH-së i gjendur në një situatë të tillë jokomode, nuk mundi ta fshihte zemërimin. Cigaret e papërfunduara që ai hidhte njëra pas tjetrës në tokë, e tradhëtuan durimin e njeriut që krenohej për shumë krime të kryera me gjakftohtësinë më të madhe. Ai tentoi disa herë ta kontrollonte vetveten, qoftë duke u munduar të qeshte, të lëshonte ndonjë batutë trenash apo të përkëdhelte studentët. Këmbënguljes së studentëve për të takuar R.Alinë, fillimisht Isai iu përgjigj prerazi me një jo të madhe. Kur kjo kërkesë u bë lajmotiv i të gjitha debateve të studentëve dhe orët po kalonin mesnatën, Hekuran Isai dërgoi njerëz të ndërmjetësonin hollësi të takimit të studentëve me R.Alinë.

Vonë, shumë vonë erdhi përgjigja se lideri i komunistëve R.Alia, priste në takim një grup prej 12 studentësh. Konfirmimi i këtij takimi ishte fitorja e parë morale e studentëve dhe humbja e parë politike e R.Alisë. Sido të shkonin ngjarjet, tashmë Alia do ta kishte të vështirë dënimin apo eleminimin fizik të studentëve që kishte pranuar t’i priste në takim. Pranimi i kërkeses për takim, realisht i dha studentëve imunitetin e palës në bisedime. Kjo ishte njëherësh disfata më e madhe e PPSH-së dhe R.Alisë në tërë historikun e tyre bashkëqeverisës dhe sundues. Nga ato që R.Alia u tha atë natë studentëve dhe nga çfarë ai ka publikuar në shtypin e viteve të mëpasshme, duket qartë se as ai dhe as pjesa tjetër e PPSH-së nuk e kishin imagjinuar se mesnata studentore e 8 dhjetori do të kishte pasoja të tilla shkatërrimtare për sistemin komunist. Sikur të dihej kjo gjë, natyrisht që Alia dhe bashkëpunëtorët e tij nuk do të dorëzoheshin aq lehtë. Kjo disfatë e Alisë me studentët ishte arsyeja kryesore që lideri komunist nuk do të pajtohej kurrë me 22 vjeçarët, përkundrazi vazhdimisht do të shprehte përçmim dhe urrejtje ndaj tyre.

Mesnata studentore mes Ramiz Alisë dhe Hekuran Isait:


Zgjedhja e dymbëdhjetëshes përfaqësuese për takimin me Alinë ishte një gjë shumë e vështirë pasi të gjithë studentët dëshironin të ishin pjesëmarrës në delegacion. U desh një zgjidhje oportune e njerëzve që iu ndodhën më pranë Hajdarit, që debati të merrte fund. I vetmi devijim ishte se këmbëngulja në momentin e fundit e një grupi studentësh bëri që numri i studentëve të rritej nga 12 në 14. Përpara nisjes delegacioni i studentëve la një afat pritjeje prej 30 minutash. Nëse brenda këtyre minutave ata nuk do të ktheheshin, kjo do të thoshte se Alia i kishte arrestuar. Ishte një rregull elementar i trashëguar nga situata të tilla lufte që studentët kurrsesi nuk mund ta anashkalonin. Vetëm kështu ata mund të mernin që në nisje, sigurinë e kthimit.

Shumica e grupit të parë negociator të studentëve me liderin komunist, ishin të panjohur më parë me njeri-tjetrin. Pavarësisht nga kjo, ata treguan një solidaritet të madh gjatë bisedimeve të shkurtra me Alinë. Nisja u bë me një “morr” të vogël policie. Në të gjitha anët e makinës, qëndronin policë me motora. Një veturë tjeter policie ecte pak metra përpara, kurse nga pas vinin dy vetura të tjera, njëra prej të cilave ushatrake. Takimi me Alinë u bë në një nga sallat e korpusit qendror të Universitetit “Enver Hoxha”. Nuk kishte as ceremoni dhe as ndonjë kortezi të rastit. Trashgimëtari i Hoxhës që në pamjen e nxirë të fytyrës e tradhëtoi vetveten. Ai nuk arriti për asnjë moment ka kontrollonte veten dhe inatin e tij të brendshëm. Me një një urdhërues dhe të folur të rrembyer Alia iu drejtua i pari studentëve, fillimisht për të njohur qëllimin e kërkesave studentore dhe për të shprehur pakënaqësinë e tij “të thellë” për takime të tilla në mesnatë.

Nga studentët, i pari foli Hajdari, pastaj dy-tre të tjerë që më shumë se fjalime, plotësonin në mendime njëri-tjetrin. Këmbëngulja e delegacionit të studentëve ishte mbi nevojën e një takimi më të madh të Alisë si president me studentët për të gjitha shqetësimet e tyre. U përmendën kushtet e vështira të jetesës, mungesa e dritave dhe burokracia e padurueshme, nevoja për transparencë dhe paaftësia e qeverisë për zgjidhjen e problemeve të studentëve. Studentët refuzuan ofertën e Alisë për vijimin e kërkesave nëpërmjet Bashkimit të Rinisë duke theksuar me forcë se ajo nuk përfaqëson më interesat e studentëve dhe rinisë shqiptare. Ata paralajmëruan se nuk do të pranonin të ishin më në varësinë e BRPSHsë, por do të ndërmerrnin nismën për krijimin e një organizate të re të pavarur studentore.

Më tej, pothuasje të gjithë studentët përsëriten si në kor natyrën paqësore të protestës së tyre dhe kërkesën për mospërdorim të forcës mbi studentët nga ana e policisë. Alia vijoi me premtimin se do të bënte të pamundurën për të realizuar kërkesat ekonomike të studentëve, se çdo kërkesë tjetër duhej paraqitur me shkrim dhe premtoi se askush nuk do të lejohej të përdorte dhunë policore mbi studentët. Ai kërkoi si kompesim që studentët të ndërprisnin protestën për t’iu rikthyer mësimeve, por studentët thanë se kjo nuk varej prej tyre, por prej mënyrës sesi do të reagohej ndaj kërkesave dhe protestës së tyre paqësore. Pavarësisht nga e folura traditicionale kërcënuese dhe ironike të fjalës së Alisë, në fund të takimit u duk se u ra në një kompromis dypalësh. Alia dhe regjimi i tij nuk do të ushtronin dhunë ndaj studentëve, kurse këta të fundit do ta prisnin të nesërmen Alinë për vijimin e dialogut dhe zhvillimin e debatit rreth kërkesave studentore, në një orë të përshtatshme në një nga mjediset e mbyllura të qytetit “Studenti”. Mosperdorimin e dhunës Alia e përsëriti disa herë edhe kur takimi kishte mbaruar dhe ai me një servilizëm të dukshëm këmbënguli të përshëndetet me të gjithë përfaqësinë e studentëve. Nga 14 studentët vetëm pesë prej tyre pranuan të shtrengojnë dorën me Alinë, kurse të tjerët refuzuan duke i thënë atij se këtë do ta bënin vetëm “pas realizimit të kërkesave tona”. Ky veprim kuptimplotë i studentëve me numrin një të diktaturës shqiptare nuk kishte ndodhur asnjëherë më parë në Shqipëri. Kjo mund të jetë arsyeja kryesore që dhjetë minura më pas, në shenjë hakmarrjeje Alia shkeli premtimin e dhënë duke urdhëruar forcat speciale të policisë për përdorimin e dhunës brutale kundër studentëve të pambrojtur.

Gjatë kohës që Alia dhe përfaqesuesit e studentëve bisedonin, Isai dhe disa fuksionarë të dikasterit të tij vazhdonin shkëmbimin e akuzave dhe mendimeve të ndryshme me protestuesit. Studentët përsërisnin pikëpamjen se zhvillimi ekonomik i vendit është i gabuar dhe se nuk do të mund të ketë përparim pa fillimin e reformave. Të tjerë studentë akuzonin Byronë Politike për korrupsion dhe privilegje të mëdha duke sjellë si shembuj disa emra mjaft të njohur të piramidës komuniste. Nuk ishin të pakta edhe akuzat e studentëve kundër mungesës së të drejtave të qytetarëve, sidomos të së drejtës për t’u zgjedhur. Studentët protestonin ashpër ndaj ligjit elektoral i cili sipas tyre ishte hartuar për demagogji politike dhe për t’i hedhur pluhur syve kërkesave perëndimore.

H. Isait iu desh harxhimi i mjaft energjive për të përballuar fluksin e madh të pyetjeve dhe kritikave. Ai mes të tjerash tha se, kushdo mund të dalë deputet, mjafton të mbledhë 300 firma dhe të fitojë votat. Por, këmbënguljes së një studenti se kjo metodë është fiktive dhe e gënjeshtërt pasi: “po të mbledhë një njeri 300 firma për kandidat për deputet, me urdhrin tënd arrestohet ai dhe ata që kanë nënshkruar për të”. Ministri hodhi poshtë cigaren e pambaruar dhe i nxehur iu drejtua atij: “Çfarë iu duhet ju çfarë bëjmë ne me borgjezët dhe reaksionarët? Ju jeni studentë! Mos u merrni me punët e mëdha se këto i zgjidh partia. Merruni me latat dhe atë e keni tepër!”. Kjo ishte përgjigjia tipike e sistemit të demokracisë proletare që Alia dhe Isai lavdëronin dhe përfaqësonin atë natë. Kur përsëri studenti iu drejtua Isait me fjalët: “Ligji elektoral është një mashtrim për botën”.

- Jo, djalë, jo!- qetësoi Isai duke i hedhur dorën në qafe 22-vjeçarit moskokëçarës. Kushedi vallë ç’të ketë menduar atë çast Isai. Frikë ndaj atyre që po e poshtëronin publikisht, apo betim për hakmarrje siç kishte vepruar gjatë tërë karrierës së tij në polici dhe sigurim? As njëra dhe as tjetra nuk kanë rëndësi. E rëndësishme ishte se diktatura e kishte marrë siç duhej mesazhin studentor që nuk ishte thjesht për një pjatë më shumë me makarona apo një llampë eletrike më shumë. E rëndësishme ishte, se djaloshi moskokeçarës nuk ishte i vetëm në mendimet dhe veprimet e tij. Si ai dhe me të njëjtin guxim flisnin, mendonin dhe vepronin edhe njëmijë të tjerë studentë nga të gjitha rrethet e Shqipërisë. Solidariteti me njeri-tjetrin dhe neveria që ushqenin për jetën nën diktaturë i kishte bërë ata të pamposhtur nga frika dhe presionet.

Për studentët ishte momenti i parë i jetës së tyre që po flisnin gjëra të tilla të ndaluara me ligj për të gjithë shqiptarët! E vërteta ishte se asnjë student nuk e kishte të qartë në ato momente se ku ishte kufiri i ndalesës, sa duhej të ecej dhe ku duhej të heshtnin. Skema ishte prishur përfundimisht. Prandaj edhe të gjithë studentët flisnin në rrëmujë të plotë, saqë Isai s’dinte se kujt t’i përgjigjej më parë. Ministri nuk kishte më durim për të dëgjuar ankimet dhe kritikat politike të studentëve. Ai i kërcënoi disa herë ata duke u thënë se kufiri i bisedës kishte kaluar. Në një moment ai u tha studentëve se “ju nuk jetoni me situatën”. Përgjigjja ishte e menjëhershme. “Për çfarë situate e ke fjalën! Kushtet e familjeve tona plotësohen lehtë! Mjafton që secili nga ju të Byrosë të shisni njërin nga “Benz”-at tuaj dhe problemet tona rregullohen. Po ju mendoni vetëm për privilegjet tuaja. Ju s’pyesni as për ne, as për popullin që vuan”. Isai i dha një të bërtiture të papritur për mjedisin ku ndodhej. “Ju nuk i kuptoni ca gjëra”-mundi të thoshte ai, fjali që e përsëriti dy herë si për të treguar se studentët nuk duhej ta harronin lehtë. Më pas vazhdoi: “Nxitoheni shumë, prandaj bëni gabime të mëdha”. Por, Isai nuk tha se çfarë gabimi kishin bërë studentët dhe cili prej tyre ishte gabim kaq i madh, sa të quhej i tillë nga numri një i policisë komuniste. I gjithë debati me studentët e kishte futur Isain në një grackë të vështirë për dalje. Për të ishte i tepërt edhe fakti se studentët nuk i drejtoheshin me kortezinë e vartësit ndaj eprorit, por me kortezinë e palëve të barabarta. Mes këtyre dy kategorive të kortezisë, ishte oqeani i një jete enigmatike dhe realiteti të trilluar. Aty ndodhej Shqipëria e rrënuar, ndodhej gremina ku komunizmi na la, liritë e mohuara, izolimi total, diktatura që po jepte shpirtin e fundit duke shkelur me këmbë copëza cigaresh të pambaruara. Vetëm kur Isai me një egërsi të papërmbajtshme futi duart në xhepat e pardesysë dhe diçka i foli nëpër dhëmbë dy oficerëve që e ruanin, njëri prej të cilëve u largua, në mesin e grupit të afërt të studentëve ra një heshtje varri. Secili prej tyre atë moment i rikujtoi vetvetes faktin se përpara tij nuk ndodhej një kauboj dosido, as një polic i thjeshtë, por njeri nga liderit kryesorë të piramidës komuniste.

Madhështinë e frikshme të postit që mbante, psikologjikisht ndofta e zvogëlonte ambienti ngacmues apo pamja provokuese e Isait (me kasketë në kokë dhe trupin e shkurtër të fryrë si tullumbace). Njeriu i fortë i diktaturës, dukej si një dele e lagur përpara grupit të studentëve fëminorë. I pamësuar me dialogun dhe barazinë, Isai atë natë arriti deri atje, sa harxhoi 5-6 paketa cigaresh për të qerasur rebelët 22 vjeçarë. Kjo mënyrë përuljeje e tij së bashku me vendosmërinë studentore për t’i shkuar “aventurës” deri në fund, e kishin mposhtur frikën dhe ndjenjën e inferioritetit. Kur H.Isai zgjaste dorën për të shpërndarë cigare falas, shumë pak studentë ia mernin. Kishte nga ata që e pranonin cigaren, biles duke marrë dy e nga dy. Këtë e bënin jo nga nevoja për të përfitur një cigare falas, por siç thonin ata: “Pse mos t’i marrim? S’ka nevojë për cigare komunizmi”. Ironia më e madhe ishte se ministri Isai arriti deri atje me servilizmin e vet ndaj studentëve, saqë shprehte një kënaqësi të madhe, kur ndonjë student ia pranonte ofertën e cigareve falas. Ministri dukej hapur që i frikësohej studentëve. Ai nuk e kishte për gjë të urdhëronte policinë dhe trupat speciale për ndërhyrje me dhunë dhe gjithçka merrte fund. Të pakën kështu i kishte zgjidhur të gjtha problemet për vite të tëra pune në ushtri, polici dhe sigurim. Por, konflikti me studentët rrezikonte të shndërrohej në konflikt me krejt shoqërinë. Kjo e bëri të frikshme daljen e tij përpara studentëve. Nga ana tjetër, studentët e kishin kuptuar frikën e ministrit si armë të tyre kryesore, ndaj përpiqeshin me të gjitha mënyrat që të linin të kuptohej se frika e diktaturës nga studentët ishte e justifikueshme.

Skenat e debatit me Isain po beheshin monotone sikur të mos lajmërohej se studentët e nisur për takim me Ramiz Alinë, po ktheheshin. Ishin minutat e para të orës 01:10 të 9 dhjetorit, kur përfaqësuesit e studentëve arritën pranë demonstruesve. Drejtuesi i grupit studentor në bisedime me Alinë, studenti A.Hajdari filloi të fliste me megafon portativ për takimin me Alinë. E folura e tij u ndërpre disa herë nga thirrjet për ta ngritur zërin më shumë pasi në radhët e fundit nuk dëgjohej asgjë. Atëherë 14 studentët e ardhur nga takimi me Alinë, u shpërndanë nëpër grupet e studentëve për të shpjeguar qëndrimin e përbashkët rreth takimit me presidentin komunist.

Qendrimi i tyre ishte se kishin rënë dakort me Ramiz Alinë që nuk do të përdorej dhunë mbi studentët dhe se takimi me të do të bëhej pasditen e të nesërmes. Varianti i takimit, mes atij me 300 studentë në qytetin “Studenti” apo me 3000 në Pallatin e Sporteve “Partizani”, do të caktohej deri nesër. Kjo u cilësua nga shumica e 14-es si sukses i studentëve, ndaj u kërkua me forcë respektimi i detyrimeve përkatëse. Meqënëse ende kishte demonstrues që kërkonin të ngrihej zëri i oratorëve, policia solli një megafon portativ me të cilin filluan të flisnin disa prej studentëve pjesëmarrës në delegacion. Studentët demonstrues të lodhur nga pritja e gjatë, ngacmimet me policinë, mosbesimi ndaj Alisë dhe vetë përfaqësuesve të tyre, e bënë të pamundur arritjen e një kompromisi mes njëri-tjetrit. Sapo sqaroheshin radhët e para të protestuesve, nga radhët më pas vinin thirrje kundër Alisë dhe kërkesa për të marshuar drejt sheshit të universitetit. Ishte e pamundur të veprohej ndryshe.

Studentët i trembeshin një kthimi pas. Për ta, kjo konsiderohej një mundësi më shumë për Alinë për të nënshtruar studentët dhe protestën e tyre. Deri të nesërmen në mbrëmje Alia kishte kohë të bollshme për të evidentuar studentët më të pabindur dhe ndoshta për të bërë dëbimin e tyre përfundimtar nga univeristeti. Kështu ishte vepruar disa herë gjatë historisë së univesitetit dhe të vetë PPSH-së. Ata preferonin më shumë për të mos u kthyer pas, sesa për të mbetur në pritje të mëshires ramiziste. Në fund të fundit, studentët e dinin shumë mirë se çfarë do të gjenin po të kthehen pas. E vetmja gjë që ata nuk e dinin dhe që kishin dëshirë ta provonin ishte të ecnin përpara. Ndjesi të tilla të brendshme i shtynin ata të besonin se varianti më i mirë ishte të kundërshtonin propozimin e Alisë për tërheqje. Kjo eleminonte coptimin e studentëve, lodhjen e tyre, të papriturat e natës dhe shansen e sigurimit për të kryer operacione spastruese në qytezës studentore. Studentët atë natë ishin shumë të lidhur me njëri-tjetrin. Ata e përjetonin këtë lidhje si një nevojë të përbashkët, siguri jete dhe dëshirë që edhe pas natës së frikshme të ishin aty përsëri bashkërisht.

Përballja e fundit me diktaturën:

Mes demostruesve kishte grupe dhe ndjesi të ndryshme ndaj propozimeve të bëra. Disa ishin dakort të dëgjonin të gjitha argumentet përpara se të merrnin një vendim. Por, disa studentë të inxhinierisë mekanike dhe gjeologjikut, duket se i kishin vënë vetes si qëllim të bënin të pamundur vazhdimin e mëtejshëm të sqarimeve të oratoreve të kthyer nga Alia. Ata nuk pushuan së thirruri fjalë dhe parulla pa kuptim të cilat efekt të vetëm kishin krijimin e një amullie të plotë mes grupeve të ndryshme të studentëve. Sapo dikush fliste për qetësi, ata hidhnin parulla kundër fjalimeve të kolegëve të ardhur nga takimi më Alinë dhe ndaj forcave të policisë. Kjo mënyrë vijimi e atmosferës së protestës i la tërësisht jashtë vëmendjes shumicën e studentëve që qëndronin në radhët e fundit. Ishin pikërisht këta të fundit që duke mos dëgjuar asnjë nga sqarimet e të ardhurve, por vetëm të bërtiturat e grupit të inxhinierisë, filluan të humbisnin durimin. Fillimisht shtynë përpara duke tentuar të afroheshin për të parë se çfarë po ndodhte. Të tjerë studentë filluan të këndonin këngë dhe vargje të njohura, kurse një grup tjetër i gjerë studentësh i gezoheshin rrëmujës së krijuar.

Kjo mënyrë reagimi e tyre lidhej me dëshirën që me çdo kusht dhe pretekst emocional, studentët të mos tërhiqeshin pas. Nga radhët e para përgjigjja ishte e ashpër. Disa zëra kundër delegacionit të studentëve u kthyen në parulla ndërsa shumica iu bashkua thirrjes që studentët të takoheshin po atë natë me Alinë. Ishte kushti që ata vunë, kusht i parealizueshëm dhe shumë potent për të shërbyer si një pretekst i besueshëm për shkallëzimin e protestën. Ky ndryshim i shpejtë i atmosferës së studentëve, bëri që e gjithë masa e demonstruesve të gjallërohej për nga serioziteti dhe organizimi. Një gjë të tillë bënë edhe forcat e shumta të policisë. Ato kishin më shumë se katër orë që prisnin marrjen e urdhrit për shtypjen e protestës.

Duke parandjerë fillimin e përleshjes, grupi i studentëve të inxhinierisë, kërkoi që vajzat të dilnin në rreshtin e parë për të treguar se protesta e studentëve ishte paqësore. 6-7 studentet-vajza iu përgjigjen thirrjes për të dalë në krye të protestës. Dalja e tyre e guximshme bëri që rrugica e lagjes të oshëtinte nga thirrjet kundër dhunës dhe për demokraci. Pikerisht në atë moment, sytë vëzhgues dalluan se njëra prej vajzave, në nxitim e sipër për t’u bashkuar me kolegët demostrues s’kishte arritur të ndërronte rrobat, por kishte ardhur me pizhamet e krevatit. Kjo hollësi ishte ndoshta një nga gjërat më kuptimplote të atij marshimi historik studentor. Metoda e vetshtyrjes së studentëve përpara dha rezultatet e pritura. Studentët po përparonin përballë një policie speciale që për nga armatimi i jashtëzakonshëm dhe numri i madh, të krijonte përshtypjen se jo ne, por ata ishin të rrezikuar nga protesta.

Hekuran Isai: Kamxhiku i fundit i Ramiz Alisë:

Në veçanti, trupat speciale ose “sampistët” siç i thërrisnin ndryshe, tregonin një dëshirë dhe oreks të papërmbajtshëm për të marrë urdhrin e sulmit kundër studentëve. Ata e shprehnin publikisht oreksin e tyre hakmarrës gjatë tërë kohës që kishin pritur urdhrin e Isait. Madje ata nuk nguruan të përsërisnin kërcënime të shumta ndaj studentëve, kërcënime me një fjalor dhe përmbajtje çnjerëzore. Atyre nuk u bënte asnjë përshtypje fakti se në radhët e para ishin vendosur vajzat të cilat mund të binin direkt pre e dhunës së tyre. Përkundrazi, e përjetonin këtë me një kënaqësi të madhe.

Kishte nga ata sampistë që u drejtoheshin studentëve: “do ta nxjerr njërin sy, atë të djathtin”, “do të ta gjakos kokën dhe faqet”, “do t’i thyej dy këmbët dhe kyçet e dorës”, etj, betime dhe përcaktime të zakonshme për psikologji të tilla barbare dhe kriminale. Ata ishin të gatshëm që për inat se protesta e studentëve i kishte ngritur nga krevati ku po shikonin televizion, të hakmerreshin me tërë egërsinë e diktaturës ndaj tyre. Ishte e trishtueshme kur i dëgjoje dhe i shikoje ata bisha me emër dhe portret njeriu, në qenien e tyre të pa shpirt e pa zemër, në manifestimin e gatishmërisë për të na shfarosur si Hitleri çifutët apo për të na përpirë të gjallë! Vendosmëria e studentëve për të vazhduar më tej dhe fakti se asnjë prej tyre nuk shprehte kurrfarë frike ndaj këtyre kërcënimeve barbare i bënte sampistët edhe më të papërmbajtur.

Studentët po shtynin njëri-tjetrin për t’i dhënë më shumë jetë protestës, kur Ministri i Brendshëm vendosi të braktisë bisedën dhe të largohet nga grupi i studentëve. Ai e kishte humbur krejtësisht durimin. Ministri bëri dy-tre hapa të tjerë dhe me megafonin e policisë parlajmëroi për herë të fundit se do të urdhëronte policinë të ndërhynte për të shpërndarë protestën e paligjshme. Isai në nuk arriti ta përmbante veten kur u deklaroi me megafon studentëve se “askush i gjallë s’do kalonte këtej! (drejt bulevardit)”. Origjinalitetit policor të ministrit Isai, studentët iu përgjigjen me hapa të tjerë ecjeje drejt rrugicës që të çonte në sheshin e Universitetit.

Duke shtyrë njëri-tjetrin nga prapa dhe duke thirrur parulla kundër dhunës, studentët ecën rreth 4-5 hapa përpara. Në këtë moment kulmor, krejt papritur, në krahun e djathtë të demostruesve paqësorë u dëgjua zëri i lartë i një njeriu të veshur me rrobat e oficerit ushtarak. Ai thirri: “Revolen! Ma morën revolverin!”. Mjaftoi ky pretekst i inskenuar polic, që nga megafoni i ministrit policor të Alisë të dilte urdhri famkeq: “Të spastrohet sheshi!”. Pa mbaruar ende shqiptimin e urdhërit, një student trupmadh i inxhinierisë, e kapi me dy duart H. Isain dhe duke e tundur me forcë i kujtoi premtimin e Alisë se nuk do përdorej dhuna mbi studentët. “- Ik more t`i me gjithë premtimet. Ramizi dhe Partia do túa shtyp kokën të gjithëve nëse nuk e mbyllni gojën!”-u përgjigj shefi i policëve të Byrosë Politike. Atëherë studenti që e kishte kapur Isain dhe një shok tjetër i tij e përplasën ministrin në grumbullin e ferrave në të djathtë të rrugës. I rrëzuar mes ferrave, ministri Isai përsëri thirri si i tërbuar: “-Pastroni sheshin! Bini! Bini! Bini qenve!”.

Skena të tilla makabre ishim mësuar t’i përjetonim vetëm nëpërmjet filmave televizive të kohës së Hitlerit. Dhunë nga të gjitha anët kundër studentëve, sampistë që godisnin me shkopinj gome vajza dhe studentë të pafajshëm, policë që qëllonin me shqelma protestuesit e rrëzuar nga plagosjet, gardistë që përdornin lopata xheniere për të goditur fytyrat e 22 vjeçarëve nga e gjithë Shqipëria. Klithma dhe thirrje, renkime dhe sharje nga të gjitha anët e rrugicës. Pasthirrmat më trishtuese u përkisnin zërave të vajzave të cilat duke qenë në radhët e para ishin shumë më të ekspozuar me egërsinë e klikës kriminale të diktaturës. E gjithë kjo skenë dhune dhe terrori zgjati vetëm dhjetë minuta. 30 metra larg vendngjarjes, studentët e shpërdarë nga policia, filluan të hidhnin për herë të parë parulla dhe thirrje direkte kundër PPSH-së dhe liderit të saj Ramiz Alia.

Ecja e tyre me hapa të çorientuar dhe thirrje të pafundme ishte pasojë e frikës për shokët që pak metra përtej mund të kishin mbetur të plagosur ose të arrestuar. Anash rrugicës lidhëse mes lagjes dhe qytetit “Studenti”, sulmin e forcave policore mbi studentët, e përjetuan si spektatorë dhjetra banorë të pallateve ngjitur. Ata kishin orë të tëra që me drita të shuara qëndronin në pritje të mrekullisë studentore. Në njërin prej pallateve, aty ku sot janë ndërtuar supermarkete të vegjël, nga katet e sipërme, u dëgjuan zërat e disa pleq e plakave që mallkonin dhe shanin studentët. Ndonjë prej tyre nuk u mjaftua me kaq, por filloi të hidhte mbi studentët lëvozhga druri dhe kavanozë.

Studentët nuk kishin kohë të merreshin me to. Ata ndienë vetëm keqardhje për ta dhe jetën e tyre të mbushur me iluzione mashtruese. U desh që dy-tre studentë të thësrrisnin me të madhe: “Poshtë Nexhmija” dhe “Enveri diktator!”, që plakat e bëra me turp nga fjalët e turpshme të studentëve, duke kapur faqet me duar, të fshiheshin pas ballkoneve, në brendësi të banesave të tyre. Tashmë masakra policore mbi studentët kishte përfunduar. Zërat që kërkonin ndihmë, klithmat dhe rënkimet e demonstruesve kishin heshtur. Studentët e shpërndarë grupe-grupe, me fytyra të egërsuar nga dhimbja e urrejtja kalonin pa folur në drejtim të qytetit të tyre.

Në qytetin “Studenti” ku rreth 6000 studentët të tjerë, vazhdonin gjumin e ëmbël të natës, pakkush e dinte për çfarë u kishte ngjarë shokëve të tyre. Kjo e vërtetë e madhe u ndie që në takimet e para të studentëve protestues me kolegët e godinave të para të qytetit të cilët ishin zgjuar nga zhurma dhe zërat që kishin dëgjuar minuta më parë. Ata pysnin të habitur se çfarë kishte ngjarë. Dikush përgjigjej se kishte ndodhur një masakër, ku policia ishte ndeshur me studentët. Të tjerë flisnin për më shumë se 100 studentë të arresuar dhe dhjetra të plagosur. Kishte edhe nga ata që flisnin për disa të vdekur. Asnjë nuk ishte në gjendje të vërtetonte nëse ishte i vërtetë apo jo ky bilanc. Për të mësuar të vërtetën për të duhej pritur deri të nesërmen, kur studentët do të rimblidheshin përsëri bashkarisht për të vijuar protestën. Atëherë u mor vesh, se nga dhuna e një nate më parë nuk kishte asnjë të vdekur, por vetëm të plagosur. Këta të fundit edhe pse ishin të shumtë në numër refuzonin të shkonin për mjekim në spitale dhe mjedise të tjera shendetësore pasi, i frikësoheshin arrestimeve nga policia dhe sigurimi. Kjo e kishte bërë edhe më të rëndë gjendjen e tyre shëndetësore. Për më tepër, dhjetë-pesëmbedhjetë studentë, kryesisht vajza ishin vertetë në gjendje serioze shëndetsore. Fatmirësisht, numri i të ndaluarve nga policia ishte në shifra minimale.

Orët e para të 9 dhjetorit, gjysmë orë pas ndeshjes me policinë, studentët u mblodhën përsëri në sheshin kryesor të qytetit të tyre. Aty folën disa studentë. Disa thanë se duhej të rrinim tërë natën zgjuar në pritje të ndonjë sulmi të befasishëm të policisë. Të tjerë oratorë, vlerësuan si më me rëndësi të shkohej për të lajmëruar studentët e tjerë për çfarë kishte ndodhur atë natë. Ata propozuan që grumbullimi i ri i studentëve të bëhej në orët e para të mengjesit. U duk se varianti i dytë ishte më i preferuari nga studentët. Në orën 03:10 të mëngjesit, grupi i studentëve demonstrues u shpërnda për t’u mbledhur përsëri katër orë më vonë në të njëjtin vend. Secili mori me vete edhe vendimin e përbashkët që mësimi i së dielës (e diela e 9 dhjetorit zëvëndësonte mesimet e pabëra të 30 nëntorit), duhej të bojkotohej nga të gjithë. Për ta realizua këtë, secili duhej të lajmëronte shokët dhe miqtë e tij të dhomës, rrethit apo kursit të vet. Ashtu u bë. Të gjithë, të lodhur dhe me hapa të ngadalshëm u shpërndamë nëpër godina.

Alarmi për të mbrojtur lirinë:

Grupi i godinave 22-23 nuk ishte shumë i madh. Ai përbëhej nga 20-30 studentë të cilët që nga larg filluan t’u thërrisnin kolegëve të tyre që ende flinin. Njëri prej tyre, shkodrani A.Tershana duke u rënë me forcë dyerve të mbyllura të katit të dytë, thërriste: “Çohuni more! Komunistët na kanë vrarë shokët! Çohuni, se është bërë nami. Poshtë kominuzmi! Poshtë Ramiz Alia!”. Si ai vepruan edhe të tjerët sipas kateve ku banonin. Për çudinë e secilit, në godinë, kat dhe në dhomë, kishte shumë nga ata studentë që s’dinin fare çfarë kishte ndodhur e ç’ishte bërë. Brenda pak minutave në shumicat e dhomave të studentëve ishin ndezur dritat. Në koridore dhe dhoma pyetej se çfarë kishte ndodhur.

Studentët e ardhur nga përleshja me policinë flisnin me hollësitë më të vogla për të gjithë ecurinë e protestës deri në përleshjen me policinë. Dikush nuk arrinte t’i besonte ato që dëgjonte dhe duke qeshur pyeste se mos po talleshin me të. Po kur shikonin Albanin që betohej duke lotuar se gjithçka ishte e vërtetë, ata afroheshin akoma më tepër. Kishte nga ata që nuk nguronin të thonin se jane vrarë pesë studentë dhe arrestuar qindra të tjerë. Në fund u komunikohej studentëve vendimi i protestuesve për të bojkotuar mësimin dhe për t’u mbledhur që në mëngjes në sheshin përpara mensave. Shumica e studentëve kureshtarë, mallkonin veten përse nuk kishin dalë që në fillim të protestës për t’u bashkuar me shokët. Pas pak u duk se të gjithë ata që sapo ishin ngritur nga gjumi, ndienin kompleksin e fajit përpara kolegëve të tyre të protestës. Kjo ishte gjëja më optimiste e atyre orëve të para të ditës së re. Ishte paralajmërimi dhe siguria se të nesërmen solidariteti studentor do të ishte maksimal.

Pas dhënies së sqarimeve të hollësishme, studentët u shpërndanë nëpër dhoma. Dy prej tyre nxituan për të vënë një lajmërim për grevën e nesërme në sportelin e godinës. Kështu u veprua në të gjitha godinat e qytetit. Pati nga ata studentë optimistë që shpresonin se ndonjë stacion i huaj televiziv do të kishte arritur të merrte informacione për demonstratën studentore të Tiranës. Kjo na kushtoi dy orë pritjeje të kotë përpara një televizioni bardh e zi, derisa u dhanë edicionet e para të lajmeve të stacioneve zyrtare italiane dhe jugosllave. Ishte hera e parë që në tërë godinat studentore, stacionet e huaja televizive shikoheshin pa ndjenjën e frikës nga sigurimi dhe segmentet e tjera të pushtetit komunist.

Në orët e mbetura deri në mëngjes, në shumë godina nuk flihej. Më tepër se preokupimi për gjumin, për studentët vlente preokupimi për të nesërmen. Dikush propozoi që të ftoheshin për t’u bashkuar me studentët të gjithë pedagogët që gëzonin simpatinë e tyre. Disa filluan të përgatisnin listën e pedagogëve që duhet të ftoheshin. Këtë fakt e konfirmojnë shumë burime aktive të asaj nate. Hajdari ka denoncuar faktin se pedagogu R.Meidani, (sot president i Shqipërisë), megjithëse fillimisht ka pranuar ftesën e studentëve, më pas është terhequr duke e justifikuar këtë me ekzistencën e divergjencave të shumta familjare. Konfirmim rreth këtij fakti ka bërë(3) edhe shkrimtari B. Mustafaj i cili së bashku me kardiologun S. Berisha dhe regjizorin K. Çashku ishin të vetmit intelektualë të njohur që me 9 dhjetor u ndodhën në qytetin “Studenti”. Një listë e tyre u dërgua tek godina tjetër, për t’u pasuruar më tej me emra. Asnjëherë nuk u mor vesh se ku përfunduan të gjitha këto lista dhe nëse vërtet u ftuan ajo jo të gjithë pedagogët. Kur të nesërmen në mëngjes disa studentë u interesuan për ecurinë e këtij problemi të dhënat ishin kontradiktore me njëra-tjetrën. Ca thoshin janë ftuar, por s’erdhën, ca thoshin se s’janë ftuar të gjithë, ca se disa kanë ardhur e disa kanë kundershtuar të bashkohen me studentët.

Shenjat e para të solidaritetit:

Mëngjesi i 9 dhjetorit vijoi të ruante sadopak atmosferën e një nate më parë. Jehona e demonstratës dhe sidomos e përleshjes me forcat e policisë, ishin përcjellë me një shpejtësi të jashtëzakonshme. Ishin të paktë ata studentë që nuk e kishin mësuar faktin se në orët para të mëngjesit të ri, të gjithë duhej të mblidheshin në sheshin anonim përpara mencës së vjetër. Në këtë shumicë të informuar mbi tubimin e pritshëm studentor, pjesa më e madhe e tyre nuk kishin arritur ende të krijonin një vizion të qartë mbi arsyet se përse duhej të vinin. Në mendjet e tyre rinore ende nuk ishte zhdukur ngarkesa psikologjike e një përvoje skadaloze të 50 viteve, ku thirrjet për protestë ishin konsideruar heretike dhe turbulluese. Kësaj psikologjie dominuese i shtoheshin edhe pasojat momentale që mund të sillte aventura e pamësuar e protestës apo largimit nga mësimi.

Studentët e shkencave politike dhe atyre ekzakte, ishin të parët që shprehën kundërshtimin ndaj thirrjes për bojkotim të mësimit. Ata që në orët e para të mëngjesit, duke shpërfillur të gjitha thirrjet e kolegëve për solidaritet, u nisën në ritin monoton të auditoreve. Kjo bëri që në orën 07 të paralajmëruar për tubim, të ishin veç 10-15 studentëve të shpërndarë në grupe të vogla; shanset e ndonjë grumbullimi masiv dukeshin minimale. Gjysmë ore më vonë numri i studentëve filloi të shtohej por në përmasa të papërfillshme. Deri në orën 08:30 nuk ishin mbledhur, as ata që ishin përleshur me policinë një natë më parë. Rreth orës 09 nga godinat e inxhinierisë filluan të vijnë një numër më i madh studentësh. Ishte hera e parë që të ardhurit po krijonin imazhe force dhe serioziteti në këtë nismë të paprecedentë në historinë e Universitetit të Tiranës. Pak minuta më vonë, sheshi dukej më i plotë dhe i gatshëm për të filluan protestën.

Pikërisht në atë moment, nga godina 18 erdhi grupi i studentëve nga më aktivët e një nate më parë, të drejtuar nga Hajdari. Natyrisht që ai grup nuk përbënte një organizim real dhe aq më tepër strukturë drejtuese, por studentët dëshironin t’i konsideronin të tillë të gjithë ata që u flisnin nga podiumet apo që në ato momente kritike udhëhoqën protestën sipas një drejtimi të paralajmëruar. Asnjë komunikim i gjerë publik nuk iu bë drejtimit, por studentët vetë i përcillnin njëri-tjetrit porosi për të qenë paqësore e të bashkuar. Sipas lëvizjes së grupit të studentëve që shoqëronin Hajdarin, filloi të lëvizë edhe masa e madhe e studentëve. Vetëm atëherë, kur studentët u bashkuan në rrugicat që të çonin drejt kinoklubit studentor, u pa se numri i tyre ishte jashtëzakonisht i madh. Kjo e vërtetë e admirueshme ishte një arsye më shumë për secilin studentët për t’iu bashkuar protestës. Masa e madhe e studentëve kishte arritur pranë kinoklubit kur asaj iu bashkuan edhe një grup i madh nxënësish të Liceut Artistik dhe banorë të lagjes përreth, shumica e të cilëve i afronte kurioziteti. Në atë masë mijëra studentësh të vetmit që mungonin ishin pedagogët. Thirrjes personale të studentëve nuk iu ishin përgjigjur shumica e pedagogëve që banonin në qytetin “Studenti”, sidomos ata të godinës 18.

Ecja e studentëve, që në fillim, ishte me të vërtetë madhështore. Me një harmoni rastësore, shumë të përkryer, mijëra të rinj gazmorë, të qeshur, të veshur bukur, të shoqëruar në çifte, ecnin krenarë pa e ditur nëse po shkonin drejt aventurës së jetës apo afrimit të vdekjes. Drejtimi i marshimit studentor sapo kaloi Kinoklubin vazhdoi rrugës kryesore në drejtim të Fakultetit Ekonomik dhe Filologjik. Në këto dy fakultete ndodheshin në vëzhgim të kolegëve protestues më shumë se 3000 studentë të tjerë, kryesisht tiranas, të cilët nuk kishin marrë ende asnjë informacion rreth protestës së një nate më parë. Bulevardi kryesor deri tek dy fakultetet, ishte mbushur plot në 1200 metra të gjatësisë së tij. Asnjëherë Shqipëria deri në atë çast s’kishte përjetuar një pamje të tillë entuziaste. Asnjëherë në historikun e universitetit nuk ishin mbledhur kaq shumë studentë që shkonin jo për të duartrokitur mitingjeve të detyrueshme të Byrosë Politike, por për t’u kacafytur me regjimin më të pamoralshëm në Evropë. Në ndryshim nga një natë më parë, studentët konviktorë tashmë kishin një motiv dhe pretekst më shumë për të protestuar. Një natë më parë, ata ishin keqtrajtuar brutalisht nga policia dhe forcat speciale të saj. Kjo kishte ndodhur në kundërshtim me atë që studentëve iu kishte premtuar lideri i koministëve Ramiz Alia.

Megjithëse studentët ishin të një mendjeje se dhuna ndaj tyre kishte dijeninë dhe miratimin e Alisë, përsëri ata e shfrytëzuan atë si pretekst për të bërë diferencim mes tij dhe qeverisë. Si rrjedhim, studentët do të protestonin kundër urdhërdhënësve të dhunës së një nate më parë si edhe për të realizuar një takim tjetër publik me Alinë. E veçanta e kësaj kërkese nga takimi i një nate më parë ishte se studentët kësaj here e kërkonin Alinë, jo si Sekretar të Parë të KQ të PPSH-së, por si Kryetar të Presidiumit të Kuvendit Popullor. Ky diferencim formal mes dy funksioneve të Alisë kishte një qëllim dhe parapavije jetike për gjithë lëvizjen demokratike në vend. Nëse Alia pranonte këtë ndarje funksionesh, do të thoshte se ai ishte i detyruar të pranonte sfidën dhe injorimin që studentët i bënin funksioneve të tij si lider partiak i PPSH-së, pra fundin e regjimit njëpartiak në Shqipëri. Ky provokim i hapur studentor, ashtu siç pritej nuk do të kapërdihej lehtë nga lideri komunist dhe suita e tij policore.

Hapat pa kthim drejt kacafytjes me diktaturën:

Kolona e panumërt e studentëve protestues i ishte afruar zonës pranë ambasadës italiane. Rreth saj ishin vendosur forca të shumta policore dhe efektiva të Gardës së Republikës. Frika e autoriteteve, se mos studentët do të sulmonin ambasadën për të hyrë brenda saj si, në korrik ishte e kotë. Pavarësisht nga kjo, të gjithë studentët i kujtuan njëri-tjetrit që as shikime të mos hidhnin drejt ambasadës. Ishte një fazë dhe moment krej tjetër nga ai i korrikut, kur të gjithë të rinjtë kishin pritur me orë të tëra mundësinë për të hyrë në ndonjë ambasadë të huaj në Tiranë. Studentët, pesë muaj më pas, kishin vendosur t’i dilnin zot të drejtave të mohuara. Në këtë synim të pastër rinor dhe patriotik, futja në ambasadë ishte gjëja më e parëndësishme dhe e padëshirueshme për ta.

Në pjesën e rrugës midis ambasadës franceze dhe italiane, përforcimet e policisë ishin të përmasave më të mëdha. Ishin tre radhë me ushtarë, gardistë dhe policë, që qëndronin në gatishmëri të plotë me skafandra, shkopinj gome dhe lopata xheniere në duar. Pavarësisht nga urrjetja për policinë, studentët nuk kishin si të mos ndjenin keqardhje për ato fytyra të pafajshme dhe të thata të gardistëve e ushtarëve të rinj të cilët duket se kishin një natë pa gjumë në zbatim të urdhrit për gatishmëri. Më shumë se kënaqësi në fytyrat e tyre dallohej lehtë hija e fajit, pasojë e urdhërave që i kishin detyruar të vinin aty për të rrethuar studentët. Shumica e tyre kishin trup të shkurtër dhe e mbanin kokën të ulur brenda kapeleve ushtarake që u rrinte si e huaj në kokë. Sapo studentët hynë në zonën e tyre të kontrollit dhe filluan të këndonin refrenin “Se mjaft në robëri/ o e mjera Shqipëri, / o djem rrëmbeni pushkët/ ja vdekje, ja liri”, ushtarakët e vegjël dhe gardistët, vijuan të hidhnin shikime admiruese. Ky lloj reagimi vllazëror ishte një nga mbështetejet më të mëdha morale për studentët protestues.

Ndarja me ta krijoi të papriturën e parë të protestës. Një kordon i madh policësh, gardistësh dhe sampistësh ndërhynë me forcë mes vargut të gjatë të studentëve. Ai e ndau kolonën në dy pjesë, ku pjesa më e madhe i përkiste atyre që mbeten pas. Me kërcënime për përdorim dhune dhe arrestime, policia ia arriti që pjesën prapa ta shpërndante. Shumica e tyre, kryesisht vajza dhe studentë të fakulteteve të shkencave humane, u larguan në drejtime të ndryshme të qytetit “Studenti” apo të parkut natyral. Me këtë ndarje të imponuar, policia do ta kishte më të lehtë kontrollin e protestës së pjesës së mbetur, pavarësisht se ata ishin më të vendosurit dhe më aktivët në veprime dhe thirrje kundër PPSH-së dhe regjimit të Alisë.

Atmosfera e njëjtë e protestës vazhdoi deri në afërsi të Liceut Arstistik. Masa e madhe e tyre nuk mund të vazhdonte më tej. E rrethuar në hapësirën e rrugës mes Liceut dhe Muzeut Lenin-Stalin (sot rezidenca e ambasadorit italian), masa e madhe e studentëve tentoi disa herë të dalë nga rrethimi për të marshuar në drejtim të sheshit “Skënderbej”. Veç rrugës së Elbasanit e cila ndodhej tërësisht e bllokuar nga autoblindat e shumta dhe forcat e panumërta të policisë, forca të tilla kishte edhe në rrugicat lidhëse rreth ndërtesës së radiotelevizonit, sidomos pranë ambasadave franceze e rumune. Që në fillim, prezenca shumë e madhe e gardistëve në mbylljen e këtyre vendkalimeve, i kishte detyruar studentët të vazhdonin përpara në brendësi të rrugës të Elbasanit. Vendi ku ata ndodheshin të rrethuar ishte vendi më ideal për policinë. Aty ishte e pamundur që studentëve t’iu bashkoheshin qytetarë tiranas dhe nga ana tjeter, izolimi i madh i hapësirës ku protestohej e bënte thuajse të pamundur dëgjimin e thirrjeve të studentëve në bulevardet kryesore të kryeqytetit.

Pas minutave të para të bllokimit të demonstruesve nga forcat e para të sampistëve, filloi ardhja e përforcimeve të tjera. Më shumë se shtatë autoblinda ushtarake sollën brenda pak minutash, dhjetra e qindra sampistë, policë dhe gardistë të tjerë shtesë. Të gjithë ishin të armatosur me armë automatike, skafandra, shkopinj gome dhe lopata xheniere. Trupa shtesë të policisë, gardës dhe të ushtrisë u vendosën edhe në hapësirën mes muzeut dhe ambasadës italiane (sot amerikane). Kjo mënyrë rrethimi nga policia e kufizonte në mënyrë të ndjeshme hapësirën e lirë të protestës studentore.

Numri i forcave të policisë, pas, përpara dhe anash demostruesve ishte më i madh se 2000 veta, ndërsa numri i demostruesve studentë ishte ndofta disa dhjetra më i vogël. Ky raport forcash, la të kuptohej se autoritetet e regjimit nuk kishin ndërmend të lejonin ecjen e mëtejshme të studentëve dhe protestës së tyre. Rreth katër orë të paradites së 9 dhjetori, ata 1800-2000 studentë demonstrues përjetuan momentet më kulmore të jetës së tyre, momente që njeriu ka fatin t’i provojë vetëm një herë në jetë. Një ambient të tillë, krejtësisht të lirë dhe me një atmosferë besimi, kishte vite që Tirana nuk e kishte përjetuar. Thirrjet kundër dhunës, për liri e demokraci, për solidaritet dhe për paqe, ishin lajtmotiv i të gjitha orëve të demonstratës. Studentët dukeshin të lirë dhe të pavarur në protestën dhe guximin e tyre. Ata besonin tek fitorja dhe solidariteti, besonin tek fundi i persekucionit dhe frikës. Kjo ishte arsyeja që prania e madhe e forcave të policisë, për ta ishte një fakt i parëndësishëm.

Kur dikush nga studentët zbuloi dhe tregoi me dorë një makinë të policisë, katin e dytë të muzeut dhe një nga klasat e ndertesës së liceut, ku kamera të fshehta të policisë dhe sigurimit xhironin protestën, reagimi i tyre ishte befasues. Kurrë nuk kishte ndodhur që qytetarët shqiptarë të guxonin të talleshin me sigurimin dhe survejimin e tyre kriminal. Por, studentët e kishin rrëzuar përfundimisht brenda vetvetes kompleksin e frikës nga sigurimi dhe regjimi diktatorial. Ata e demonstruan këtë virtyt rinor, kur xhirimeve të fshehta të policisë iu përgjigjen me fillimin e një gare mes studentësh se kush do të arrinte të dilte më mirë e më shumë në kamer. Disa të hypur mbi shpatullat e shokëve lëshonin parulla kundër Alisë dhe PPSH-së, të tjerë nuk pushonin së kënduari këngë patriotike, kurse ata më të papërmbajturit shtyheshin për të dalë në radhët e para të demonstratës. Dëshira e madhe për të fiksuar portretin e tyre rinor në arkivat e fshehtë të policisë, ishte shprehje e pastër e besimit të madh tek fitorja.

Sfida e dytë e studentëve ndaj regjimit:

Thirrjet, brohoritjet, ngulmimi për të vazhduar ecjen, debati mes studentëve dhe policisë, përforcimi i kordonëve të policisë dhe protesta paqësore vazhduan për disa orë. Rreth orës 10.30 u panë të afrohen disa vetura zyrtarësh të lartë. Nga ata që zbritën ishin edhe Sekretari i Parë i Rinisë Komuniste L. Bashkurti, Ministri i Arsimit Gjinushi, kryeushtaraku Kiço Mustaqi dhe numri një i ekzekutivit të PPSH-së për Tiranën, Llambi Gegprifti. Bashkë me ta arritën edhe një grup gazetarësh të Radio-Televizionit, prej të cilëve nuk ishte e vështirë të dalloje A.Gurashin, komentatorin e preferuar të ish-diktatorit Hoxha. Misioni i të ardhurve ishte ndërmjetësimi me studentët. I pari që e demonstroi këtë ishte lideri i rinisë Bashkurti. Nëpërmjet një ligjërate të shkurtër, ai kërkoi që mitingu të vazhdonte jo për në qendër të Tiranës siç kërkonin studentët, por për tek korpusi qendror i Universitetit. Kjo kërkesë e tij lidhej me manovrën e regjimit për të bërë izolimin total të studentëve dhe për të fituar kohë.

Një dalje e tyre në sheshin “Skënderbej” ishte e barabartë me shembjen e regjimit, ndaj autoritetet e ardhura për ndërmjetësim ishin të urdhëruara ta ndalonin kategorikisht këtë kërkesë të studentëve. Pa mbaruar mirë propozimin e tij, reagimi i studentëve ishte unanim kunder. Ky reagim u shpreh jo vetëm me parulla dhe brohoritje kundër qeverisë, por edhe nga oratoria e disa studenteve. Sinjifikative ishte përgjigjia e studentit A.Hajdari i cili nga mesi i demonstratës, me megafon portativ tha, se “ka ikur koha kur rininë shqiptare e drejtonte një çoban”. Ai përmendi premtimin e mbrëmshëm të Alisë se nuk do të përdorej dhunë ndaj studentëve dhe realitetin e kundërt. Ai këmbënguli se nuk do të kishte kompsromis, përveçse vazhdim të protestës deri në takimin me Alinë dhe dënim publik ndaj atyre që urdhëruan dhe ushtruan dhunë ndaj studentëve. Natyrisht, që në një ambient të tillë heterogjen dhe kompleks, pati edhe nga ata studentë që mendonin ndryshe. Ndonjë prej tyre doli nga radhët e protestës dhe iu afrua të dërguarve të Alisë për të biseduar me ta. Pak momente më vonë, të dërguarit dhe ndonjë student i tillë, u larguan me makinat zyrtare që kishin ardhur.

Pa ndonjë ndryshim tjetër të madh, ora po shënonte afrimin e mesditës. Grupit të studetëve demonstrues iu shtuan edhe dëshmitarë të shumtë, kryesisht bashkëmoshatarë të qytetit “Studenti” apo të kryeqytetit. Dikush tha, se prapa demonstruesve ishin parë edhe disa pedagogë të universitetit të cilët ndiqnin situatën në pritje të ndonjë ndryshimi. Një numër i madh studentësh kishin zënë vend edhe mbi muret rrethuese të muzeut apo në pemët anash rrugës. Nga hapësira e lëndinës mes muzeut dhe ambasadës italiane, vinin vazhdimisht studentë që sillnin e merrnin lajme nga qytetit i tyre.

Rreth mesditës, kur atmosfera studentore po ndryshonte nga humbja e durimit të pritjes së gjatë, papritur qielli u vrenjt dhe filloi të binte një shi i imët. Ishte një moment që policët dhe shefat e tyre mezi e kishin pritur. Por atë ditë, as qielli nuk ishte me diktaturën. Brenda pak minutave shiu pushoi dhe qielli riktheu kaltërsine e vet dhe shkëlqimin e diellit dimëror. Ky ndryshim i shpejtë i motit, riktheu entuziamin e lodhur të demonstruesve studentë. Ndoshta ishte ajo që i ngacmoi ata për të ecur përpara. Që nga ai moment e gjithë masa e studentëve përjetësoi dy gishtat e ngritur, simbolin e fitores dhe qëndresës së shqiptarëve të Kosovës. Nën thirrjet “Tirana është me ne”, “E duam Shqipërinë si gjithë Evropa”, “Mos qëlloni mbi studentët”, “Policia është me ne”, “Liri Demokraci”, “Poshtë dhuna”, “Shqipëria është me ne”, etj, demonstruesit bënë hapat e parë drejt policisë. Reagimi i sampistëve ishte i menjëhershëm dhe i ashpër. Përpjekja e parë e studentëve u thye. Kjo bëri që ata të kërkonin ndihmën e studentëve të shumtë që qëndronin si spektatorë anash trotuarit. Nën thirrjet “S’duam spektatorë”, dhe të lutjeve tallëse të vajzave demonstruese, “spektatorët” e rinj iu bashkuan demonstratës. Atëherë u bë prova e dytë, e cila përsëri dështoi. Ishte momenti kur do të vendosej fati i protestës. Nga mënyra e përforcimit të trupave qeveritare u pa se sampistët kërkonin një pretekst të çfarëdoshem për të ndërhyrë me force. Ata vijuan të lëshonin fyerje, sharje dhe fjalë të shumta banale ndaj studentëve të radhëve të para. Nga ana e vet, studentët nuk iu pergjigjën perversitetit të policisë. Ata jepnin dhe merrnin porosi me njëri-tjetrin për të ruajtur gjakftohtësinë dhe për të evituar të gjitha provokimet e mundshme.

Arma e tyre më e fuqishme ishte bindja se bashkarisht dhe në mënyrë paqësore, mund t’i zgjidhnin gjërat, shembull i papreçedent në historinë 45-vjeçare të pushtimit të Shqipërisë nga komunistët. Herën e tretë studentët provuan të çanin rrethimin duke nxjerrë vajzat përpara, por përsëri pa sukses. Kjo provë e tretë e parealizuar ndikoi shumë në rritjen e acarimit psikologjik të tyre. Në të gjitha çastet kur studentët ndesheshin me policinë, radhët e mëpashme të tyre thërrisnin njëzëri në emrin e Ramiz Alisë. Kjo bëhej që, nëse ushtrohej dhunë, autor i saj të cilësohej Alia dhe jo ndonjë polic i thjeshtë siç kishte ndodhur një natë më parë. Nga ana tjetër thirrjet për Alinë ishin presion i madh psikologjik mbi njerëzit e skafandrave, për të cilët Alia dhe regjimi i tij ishin të vetmet gjëra të mira të botës njerëzore. Edhe shansi i katërt për të çarë rrethimin nuk arriti asgjë. Studentët nuk po përmbaheshin më. Thirrjet e tyre kundër dhunës dhe këngët e shumta patriotike që këndonin, manifestonin papërmbajtjen e tyre të madhe. Pas katër herë provë për të çarë rrethimin e sampistëve, nuk kishte më çfarë të humbisnin. Ata besonin në suksesin e tyre të shpejtë. Kjo ndikoi, që herën e pestë të shtyhej përpara e gjithë masa e madhe e studentëve. Nga reagimi i parë u duk se policia nuk ishte e përgatitur për një vërshim kaq të madh të studentëve. Për pak momente u duk se studentët po fitonin terren në kacafytjen me policinë. Ata fituan një metër më shumë, dy, katër, pesë, tetë...Kur fitorja e tyre dukej çeshtje sekondash, një oficer i lartë policie që komandanonte me megafon forcat policore nga ana e majtë e trotuarit, i ra tre herë bilbilit.

Papritur sampistët u zbraspsen katër-pesë metra pas. U krijua një hutim i lehtë mes studentëve. Ata në heshtjen e tyre të parë, panë bishat e policisë që rregulluan skafandrat, shkopinjte e gomës dhe lopatat xheniere. Zëri i megafonit përsëriti tre herë: “Bjeruni! Pastroni sheshin! Bjeruni qënve!”. Ishte i njëjti urdhër si ai i Isait një nate më parë, të njëjtët protagonistë dhe e njëjta dhunë makabre. Sampistët u sulën si të tërbuar mbi fytyrat e pambrojtur të 20-24 vjeçarëve. U dëgjuan goditje shkopinjsh dhe klithma. Masa e madhe e studentëve bëri disa hapa pas. Ata mbeten të befasuar kur pas tyre panë një ushtri të tërë ushtarësh dhe gardistësh që me lopata e shkopinj në duar kishin zënë pozicion përleshjeje. Kjo do të thoshte se studentët ishin të rrethuar plotësisht. Përpara godisnin sampistët dhe pas gardistët. E vetmja zgjidhje ishte drejtimi për nga lëndina pranë ambasadës italiane. Duke braktisur rrugën dhe duke vrapuar nëpër lëndinën plot baltë, u duk se dhuna ndaj tyre mori fund dhe të paktën rrethimi policor ishte çarë. Por, realiteti nuk ishte i tillë. Në fund të lëndinës kishin zënë pozicione përleshjeje dhjetra forca policore të Tiranës. Kjo do të thoshte, se përgatitja dhe qellimi i autoriteteve komuniste ishte shtypja me dhunë e të gjithë protestës dhe protagonistëve të saj.

Qëndresë dramatike deri në fitore:

Dhuna mbi studentët solli një reagim shumë më të ashpër të tyre. Thirrrjet kundër dhunës u shndërruan në thirrjet: “Enver-Hitler”, “Ramiz-tradhëtar”, “Partia e Punës-Parti e dhunës”, thirrje që për ta përbënin minimumin e shfryrjes së urrejtjes ndaj regjimit që po i rrihte. Në atë skenë dhune, vështirë të kenë mbetur studentë që nuk u goditën nga shkopinjtë e gomës apo lopatat xheniere. Viktimat më të ndjeshme të dhunës ishin studentët e radhëve të para, vajzat dhe ata që mbeten të rrëzuar nga ndonjë rrëshqitje këmbësh në kalimin nga rruga e Elbasanit në lëndinën e baltosur. Numri i studentëve të plagosur, i atyre të arrestuar dhe i atyre që mbetën pa ndjenja nga goditjet e policisë ishte shumë i madh në krahasim me një natë më parë.

Por tashmë, urrejtja studentore kundër policisë i bëri ata të reagonin fizikisht ndaj dhunës së tyre. Goditjeve të policisë iu përgjigjen me gurë e mjete të tjera rrethanore. Përgjigjia e tyre ishte aq e fuqishme, saqë policia u zbraps dhe rruga në drejtim të pallateve tiranase u lirua. Në fund të lëndinës fillonin pallatet e ndërtuara me tulla të kuqe. Shumica e studentëve gjeti si zgjidhje të parë trokitjen në dyert e apartamenteve të këtyre pallateve. Me dhjetra studentë hynë në katet e para dhe të dyta. Familjarët tiranas nuk hezituan të hapnin portat për të rinjtë që televizioni shtetëror do t’i cilësonte atë natë “vandalë dhe rrugaçë”. Brenda dhomave të ngushta të këtyre apartamenteve mundën të hynin nga 30-40 studentë, shumica e të cilëve të panjohur më parë me njëri-tjetrin. Të gjithë sa ishin hidhnin vështrimet përtej perdeve për të parë, se çfarë po ndodhte përjashta me shokët e tyre.

Ishte përhapur njoftimi se policia kishte zënë dyert e godinave të studentëve për të pernguar rikthimin e tyre nëpër godina. Të zotët e shtëpisë nxitonin për të mbyllur dritaret, shuar televizionin dhe për të mjekuar të palgosurit. Ata ende ndienin frikën se policia mund të vinte për të marrë me forcë studentët e strehuar në banesat e tyre. Për të siguruar qetësinë e tyre, ata nuk mjaftuan vetëm me mbylljen dy herë nga brenda të derës kryesore. ‚do trokitje në derë ishte një parandienjë e keqe. Në njërën prej hyrjeve të katit të parë, diku pranë vendit ku një natë më parë studentët ishin përleshur me policinë, gjendja u bë edhe më dramatike. Pak sekonda pasi kishim hyre brenda, u dëgjuan trokitjet e para në portë. - Erdhi sigurimi! Mos e hapni! - bërititi e zonja e shtëpisë dhe u mbështet pas derës sikur donte ta përforconte mbylljen. Trokitja u përsërit, por tashmë më lehtë. Kjo na bindi, që pas derës s’kishte sampistë, ndaj i kërkuam zonjës ta hapte. Me duar të dridhura dhe sytë e lotuar gruaja e panjohur dhe nëna e mirë hoqi llozin e brendshëm të derës. Dera u vet-hap me presion nga pesha e jashtme dhe në prag të saj ra pa ndjenja trupi i një të riu. Dikush lëshoi klithma, ndërsa 2-3 djem që u ndodhëm më pranë, e morëm dhe e shtrimë në divan.

Disa nga vajzat filluan t’i bënin masazh në trup, kurse të tjerë frymëmarrje artificiale. E zonja e shtëpisë e humbi qetësinë e mëparshme. Ajo doli në dritaren e ballkonit dhe filloi të vajtonte me zë të lartë. Një drithje tmerri dhe frike na përshkoi trupin të gjithëve. Ishte frika për atë jetë të pafajshme fëmije, që po shkrihej dalngadalë përpara syve tanë. Ishte një trup i imët fëmije, pa gjak në fytyrë, thatim dhe buzëqumësht portret që ngjante më tepër me një të vdekur, se sa një të gjallë. Të gjithë rrethuam divanin ku ndodhej djaloshi dhe lusnim zotin që ai të shpëtonte. Kur dikush i shkopsiti rrobat e kraharorit, djaloshit i ra një pusullë e zhubrosur ku me shkronja kapitale të shkruara shtrembër dhe pa kujdes lexohej – “Rrofshin studentët”. Studentët dhe sidomos vajzat nuk u përmbajtën më. Ne të tjerët vazhduam ta përkëdhelim, t’i bënim ushtrime në kraharor, frymëmarrje arificiale dhe mrekullisht pas 2-3 minutash pritjeje të frikshme, djaloshi zeshkan i hapi sytë. Për më tepër, ai tentoi të ngrihej. Ne të gjithë shpërthyem në një “urra” të fuqishme. E zonja e shtëpisë iu afrua pranë dhe duke e lutur i përkëdhelur e puthur duart, nisi t’i fliste: “Shpëtove bir i nënës! Mjerë nëna jote, mjerë! Na e vranë rininë, na i vranë djemtë, oh.. mos pafshin ditë. Oh.. i mallkoftë perëndia.. oh i zënte buka”.

Ishte një jetë më shumë pranë nesh, një fëmijë i zakonshëm gjimnazesh që kishte ardhur nga lagjia “A.Demi” për t’iu bashkuar protestës studentore. Do të duheshin disa javë që të zhdukeshin shenjat e shkopinjëve të gomës që e kishin goditur në kraharor dhe shpinë, por fatmirësisht do t’i duhej vetëm edhe një ditë pritjeje që ai, familja dhe shokët e tij të festonin fitoren e përbashkët të lirisë së ëndërruar. Episode të tilla mund t’u kenë ndodhur të gjitha nënave tiranase që atë mesdite të paharruar hapën portat e shtëpisë, strehuan dhe shëruan viktimat studentore të dhunës policore.

Dhjetë minuta më pas, të gjithë studentët kishin dalë nëpër rrugicat e lagjes. Ishte një skenë e frikshme dhe që paralajmëronte plot të papritura. Atmosfera e rrugicave ishte e njëjtë me atë të pasbetejës. Studentët me gurë dhe mjete të tjera rrethanore që vështronin nga të gjitha anët në pritje të përleshjes së dytë me policinë. Kudo flitej se policët do të sulmonin në befasi. Pas daljes në rrugë, masa e shpërndarë e studentëve kaloi përpara shkollës fillore të lagjes. Ishte rruga më e shkurtër dhe më e sigurtë për të dalë në qendër të qytetit “Studenti”. Si për ta vërtetuar gatishmërinë e studentëve, dikush lajmëroi duke se nga rrugica e liceut po vinte një autoblindë me sampistë. Pak sekonda më pas në cepin e rrugës u dallua një automjet i madh dhe i mbyllur që po afrohej me shpejtësi në drejtim të studentëve. Studentët sapo e hetuan, e sulmuan aq ashpër me gurë dhe mjete të tjera, saqë shoferi e braktisi timonin dhe automjeti tip “Ife”, kaloi trotuarin dhe u përplas në murin anësor të pallatit përballë, duke dëmtuar pothuajse tërësisht kabinën. Pas kësaj skene vetmbrojtjeje, studentët përjetuan një gëzim të madh, kur përpara syve të tyre panë dhjetra sampistë me skafandra që zbrisnin nga makina me duart e ngritura dhe largohehsin me vrap. Askush prej studentëve nuk qëlloi mbi ta, përkundrazi. Kjo fitore e vogël ndikoi fuqishëm në radhët e studentëve për të rikthyer sigurinë dhe entuziazmin e lëkundur. Masa e madhe e tyre, gati me vrap, mori rrugën për në godinat e qytetit “Studenti”. Mes studentëve ende flitej se policia po bënte çmos të bllokonte me forcë hyrjet në godina për ta patur më të lehtë që sapo të arrinte mbrëmja, të fillonte përndjekjet dhe ndalimin e studentëve. Bulevardi kryesor i qytetit “Studenti” ngjante me një qytet të shkatërruar nga lufta. Dhjetra e qindra fytyra të vrara endeshin në pritje të mrekullisë ose fatalitetit. Urrejtja ndaj drejtuesve të PPSH-së dhe shtetit komunist, tashmë, kishte kaluar çdo parashikim. Ata mezi prisnin ta manifestonin këtë. Dhe rasti nuk vonoi të vinte. Kur, para godinës 12 ndaloi një “Aro” me targë zyrtare nga e cila zbritën dy-tre burra të kollarisur, askush nuk reagoi ndaj tyre. Por, kur ata filluan t’u drejtoheshin me fyerje dhe tallje studentëve të plagosur nga dhuna e policisë, të vetkomanduar nga instikti rinor 20-30 të rinj që u ndodhën rastësisht pranë skenës, u sulën mbi ta dhe makinen e tyre. Studentët megjithatë treguan vetëpërmbajtje. Asnjë nga burrat nuk u godit, porse makina e tyre u pa të rrotulohej në shkallët pranë mencës. Një skenë pothuajse e njëjtë u përsërit disa orë më vonë edhe me Ministrin e Arsimit. Një student e kishte mbërthyer ministrin për rrobash dhe duke i thënë fjalë mllefi e kishte fyer keqas në fytyrë. Pavarësisht se mjaft fyes, për momentin, ky reagim i ashpër i studentit të fakultetit të inxhinierisë minerale, ishte i justifikueshëm.

Të vetëm në ëndrrën për të ndryshuar:

Për ata që kishim të afërm në Shkollën e Bashkuar të Oficerëve, shkuarja atë ditë për vizitë atje, ishte një zhgënjim i madh. Revolta e studentëve të qytetit “Studenti” ishte interpretuar nga komanda e SHBO-së si “përpjekje për rrëzimin e qeverisë dhe krim kundër PPSHsë”( 4). Motivi fillestar për kushte më të mira ekonomike nuk përbënte asnjë arsye justifikuese për studentët ushtarakë. Ishte e paimagjinueshme për ta, që studentët e tjerë të ngriheshin në protesta për kushte ekonomike, kur kushtet e tyre në kapanonet ushtarake ishin shumë herë më të vështira. Në çdo kapanon banonin bashkarisht 100-150 studentë, të cilët kishin një mencë, sallë studimi, banjo dhe vend argëtimi të përbashkët. Ushqimi i tyre kolektiv dhe i detyrueshëm ishte i një cilësie shumë herë më të keqe se ai i mensave në qytetin “Studenti”. Të njëjta raporte ishin edhe për kushtet e studimit, fjetjes dhe argëtimit. Parë në këtë aspekt ata nuk kishin motiv bindës për t’i kuptuar kërkesat dhe protestat e kolegëve të tyre të qytetit ‘Studenti”. Ndaj ishin të shumtë studentët ushtarakë që deklaronin publikisht se në rast urdhri të komandës ishin të gatshëm të sulmonin kolegët e tyre të demonstratës. Realizimi i një skenari të tillë do të kishte pasoja katastrofike për studentët dhe të gjithë shoqërinë shqiptare.

E njëjta mosnjohje e realitetit të protestës studentore manifestohej dhe dëgjohej edhe në biseda të rastësishme të qytetarëve të ndryshëm në autobusa apo në trotuare. Në ndryshim nga studentët ushtarakë, qytetarët tiranas, pavarësisht se nuk ishin informacione reale, nuk hezitonin të shprehnin simpatinë për të rinjtë studentë dhe për të gjitha veprimet që mund të bënin ata. Kjo lidhej me respektin e veçantë që studentët gëzonin në familjet dhe në tërësi në shoqërinë shqiptare të viteve 80-të. Kurioziteti i këtyre qytetarëve rritej, kur shikonin se të gjitha rrugët kryesore të Tiranës të ishin të mbipopulluara nga autoblindat ushtarake dhe policore. Kjo gjendje gatishmërie ishte më e theksuar në zonën përreth universitetit dhe lagjeve afër qytezës studentore.

Për më tepër, atë pasdite zhvillohej një ndeshje e rëndësishme futbolli mes dy ekipeve të Tiranës, ekipit të policisë dhe ushtrisë. Policia i trembej seriozisht një vërshimi të mundshëm të tifozërisë drejt sheshit kryesor ose qytetit “Studenti”. Në kushtet e masave të jashtëzakonshme policore, ndeshja mbaroi dhe fatkeqësisht ata mijëra tifozë që për një gol ishin gati të përlesheshin me policinë, pa e hequr mendjen nga futbolli, vërshuan për në banesat e tyre. Atë pasdite, askujt nuk i ra ndërmend për studentët më paqësore dhe guximtarë të botës. Në kushtet e një vetmie tronditëse dhe të padëshirueshme, studentët e kishin kuptuar se gjithçka pritej vetëm prej tyre. Askush tjetër nuk mund të zëvendësonte misionin dhe shipirtin e tyre rebel.

Në qytetin “Studenti” jehona e demonstratës dhe dy përleshjeve me policinë kishte zgjeruar rrethin e solidarizuesve. Një numër i madh studentësh ishte mbledhur në sheshet para mensave dhe drejtorisë. Një pjesë tjetër e studentëve ishte në dijeni të lajmërimit, se atë pasdite do të bëhej një miting i madh në sheshin “Skënderbej”. Diku rreth orës 18 të mbrëmjes, disa grupe të vogla studentësh zunë vend tek shkallët e Pallatit të Kulturës ose pranë shatërvanit. Pritej afrimi i më shumë studentëve që të fillohej protesta e parashikuar. Kur mendohej se gjithçka do të shkonte mirë, dhjetra makina policie dhe autoblinda ushtarake të mbushura me sampistë dhe gardistë zbarkuan në shesh. Ata me egërsi dhe paparalajmërim filluan me dhunë të largonin të gjithë qytetarët nga qendra e sheshit. Ndërhyrja e tyre brutale dhe e dhunshme bëri që pas dhjetë minutash qendra e Tiranës të popullohej vetëm nga policët dhe ushtarakët. Asnjë banor civil nuk kishte mbetur rreth saj. Në të njëjtën kohë dhe deri natën vonë, në qytetin “Studenti” grupe të ndryshme studentësh provuan të mblidhen në godinat e inxhinierisë, të pedagogëve dhe në fund një nga ambientet e zgjedhura të godinës 15. Mes asaj mase të madhe studentësh nga të gjithë fakultetet erdhën edhe disa pedagogë të njohur, roli i të cilëve në ecurinë e protestës ende ishte krejt i parendësishëm. Debatet mes vetë studentëve dhe më pas mes tyre dhe pedagogëve, ishin ende emocionale dhe pa një synim serioz. I gjithë ky debat kishte dy pika të përbashkëta. Së pari, nevoja për organizim, pasi po të mos ishim të organizuar do merrnim fund. Së dyti, nevoja për solidarizimin e pedagogëve me ne. Njëri ndër faktorët më vendimtare, që pengoi diktaturën të hakmerrej ashpër ato dy ditë kundër nesh, ishte pikërisht unanimiteti idealist, ndjenja solidare në çdo vendim e veprim, çfarë krijonte përshtypjen se ne jemi plotësisht të organizuar.

Ndërsa për të parën ishte bërë e mundur zgjedhja e njëfarë komisioni drejtues dhe koordinues të lëvizjës, për të dytën vështirësitë ishin më të mëdha. Përveç ndonjë pedagogu të godinës 18 dhe dy-tre intelektualëve të tjerë të njohur të Tiranës, ishin mjaft të paktë ata intelektualë dhe pedagogë që iu afruan qytetit “Studenti” me 8 dhe 9 dhjetor. Vazhdimësia e organizuar ishte gjëja më e rëndësishme për studentët të cilët kishin bërë të tyren shprehjen e akademikut R.Qosja se “në luftë fitohet, kur luftohet çdo ditë”. Ruajtja e pavarësisë së qytezës studentore, evitimi i incidenteve dhe shanseve të tjera të rregjimit për shtypjen e lëvizjes, bënë që komisioni studentor të emërojë tre grupe të rinjsh, më i madhi i të cilëve ishte përgjegjës për ruajtjen e qetësisë publike në qytetin “Studenti”. Ky veprim u imponua edhe nga fakti se prej mëngjesit të 9 Dhjetorit deri në mbrëmjen e 10 dhjetorit, asnjë uniformë polici nuk dukej në qytetin “Studenti”.

Në një mbledhje të shpejte dhe emocionale të studentëve në godinën 15, shumica absolute e tyre shprehu vëndosmërinë për të kërkuar dënimin e atyre që ushtruan dhune dy ditët e fundit mbi studentët. Pothuasje të gjithë diskutantët u shprehën se jashtë këtyre synimeve, debati me Alinë nuk kishte asnjë shans.

Më tej, dikush propozoi ngritjen e një shtabi studentësh, dikush të ftoheshin pedagogët më të njohur, dikush të vazhdohej vetëm me kërkesa ekonomike, dikush për dialog vetëm me Alinë etj. Pozitivja e këtyre debateve ishte fakti se po përvijohej gjithnjë e më shumë natyra e kerkesave politike të studentëve. Megjithatë, as atë natë nuk u arrit në një peticion përfundimtar kërkesash për mitingun e së nesërmes; studentët u shprehën në unison për vazhdimin e protestës dhe kundër manovrave dhe akuzave të ashpra të regjimit policor të Ramiz Alisë.

Në një burim të besueshëm të studentëve, Alia ishte shprehur se nuk do të pranojë takimin me studentët derisa ata nuk do të ktheheshin në mësim. Qëllimi i diktatorit ishte që në opinionin e brendshëm dhe të jashtëm, lëvizja studentore të paraqitej si një trazirë e një grupi ekstremistësh të cilët nuk pranonin dialogun e ofruar nga qeveria. Vetë Alia e ka theksuar disa herë në kujtimet e tij këtë tezë të cilën ia dogjën zhvillimet e reja paqësore dhe emancipuese të 10-11 dhjetorit 1990.

Berisha, Alia dhe dhjetori studentor:

Në bazë të kujtimeve të botuara dhe matrialeve arkivore, lideri komunist i PPSH-së kërkoi të afrojë një grup të njohur politikanësh për të shuar lëvizjen studentore. Komunikata zyrtare(5) e publikuar më 10 dhjetor 1990 në të gjitha mjetet e shtypit dhe informimit zyrtar, lajmëroi se ndërmjetës zyrtar i PPSH-së dhe R.Alisë ishte caktuar Ministri i Arsimit, Skender Gjinushi. Sipas dokumenteve të kohës, Gjinushi ishte kreu i një komisioni të posaçëm qeveritar dhe partiak, që më tej përbëhej edhe nga titullarë të universitetit, organizatës së rinisë, të KP të Tiranës dhe antarë të tjerë të kabinetit qeveritar të Adil Çarçanit.

Për një kohë të gjatë është diskutuar edhe mbi rolin përfaqësues të koradilogut Sali Berisha në raport me R.Alinë. Kundërshtarët politik të Berishës e kanë akuzuar (6) vazhdimisht atë si “ndërmjetës të studentëve me Alinë”, kurse vetë Berisha është treguar indiferent ndaj alibive të kundërshtarëve të tij politikë. Berisha e ka injoruar tentativën e Alisë për të shtrembëruar të vërtetën e marrëdhënieve dhe bisedave të tyre të 9-10 dhjetorit 1990, duke e cilësuar (7) atë “ideolog i dështuar i komunizmit”. Në një moment më të qetë politik dhe në pozitat e përgjegjshme të Presidentit të Republikës, nëpërmjet një interviste televizive Berisha ka zbardhur enigmën e ditëve të dhjetorit 1990. Ai deklaroi( se: “Takova studentët mesditen e 9 dhjetorit dhe ata më kërkuan t’i përfaqësoj. Unë refuzova dhe u thashë se përfaqësoj vetëm vetveten, por i sigurova se do të mbroj pikpamjet e tyre nëse ato përputheshin me pikpamjet e mia..Unë u mora përsipër realizimin e dy kërkesave të tyre emergjente, kujdesin për studentët e plagosur dhe lirimin e të gjithë studentëve të arrestuar apo ndaluar nga policia. Nëse nuk do të realizoheshin këto kerkesa atë pasdite, atëherë studentët do të dilnin në miting në sheshin “Skenderbej”. Në orën 17 në një takim në Rektoratin e Universitetit unë i mbrojta studentët dhe kërkova zgjidhje të kërkesave të tyre. Shumica e pjesëmarrësve më kundërshtuan dhe kërkuan të nxirren tanket kundër studentëve ose të mbyllej universiteti deri në fillimin e sezionit të janarit..Në darkë vonë takova Ramiz Alinë. Ai thoshte se studentët nuk donin dialogun, unë i argumentova të kundertën. Ai tha se i prita studentët, por se ata e thyen besën, kurse unë i thashë, se ti u dhunove dhe u rrahe dërgatën e tyre. Kjo nuk mund të pranohet nga askush. Në fund i kërkova me këmbëngulje realizimin e kërkesave të tyre me anë të dialogut”.

Këtë rrjedhë ngjarjesh e kanë vërtetuar në kujtimet e veta dy shkrimtarët Ismail Kadare e Besnik Mustafaj, si dhe drejtuesi i studentëve Azem Hajdari. Hajdari e rikonfirmon(9) faktin se Berisha u zgjodh prej studentëve përçues i kerkesave të tyre. Kadareja ka konfirmuar(10), se Berisha shkoi në banesën e Alisë për të paraqitur kërkesat e studentëve për pluralizëm dhe për të kërkuar lejimin e opozitës. Kurse Mustafaj ka preçizuar(11) se: “R. Alia iu lut Berishës të ndërmjetësonte me studentët për uljen e protestës së tyre...Por, Berisha i ka thënë hapur dhe me vendosmëri Ramizit se mund t’i ulë studentët, vetëm kur Alia t’ua realizojë të gjitha kërkesat e tyre”. Mustafaj ka konfirmuar edhe faktin e pranuar nga të gjitha palët se: “S.Berisha i kërkoi Alisë lirimin e studentëve të arrestuar.” Vetë ish-presidenti R.Alia ka qënë i luhatur dhe i ndikuar emocionalisht në trajtimin e enigmës së dhjetori 1990. Në një intervistë të dhënë për shtypin e huaja R.Alia deklaroi (12) pa komente të tjera se: “Natën e 9 dhjetori kërkova që Berisha të ishte ndërmjetës mes meje dhe studentëve”, por në prononcimin e tij më të hollësishëm dhe më të plotë në maj 1998, Ramiz Alia është detyruar përfundimisht të pranojë hapur dhe prerë se nuk kishte patur asnjë njohje, lidhje apo marrëveshje me Berishën. Ndërkohë Alia ka pranuar(13) se “meqenëse në protestën studentore udhëhiqnin dy-tre studentë tropojanë, unë kërkova Berishën që ishte po nga ajo zonë dhe iu luta atij për të ndikuar mbi ta”. Nga ana tjetër, qëndrimet e ashpra politike mes Berishës në krye të opozitës dhe Alisë në krye të pozitës, janë treguesi më i qartë i faktit se mes këtyre dy njerëzve ndodhej një mal i madh ndarës. Berisha aspiroi dhe ia arriti të realizojë në Shqipëri një sërë reformash progresiste dhe demokratike në vitet e mëpasshme, kurse Alia ishte dhe mbeti një ideolog i dështuar komunizmi, që siç e cilëson(14) Kadare “ka zakonin e keq të komunistëve për të sajuar mashtrime dhe për t’i besuar edhe vetë ato”.

Berisha në një intervistë televizive(15) është rrëfyer edhe mbi qëndrimin e tij të mëtejshëm në ecurinë e lëvizjes së studentëve.“Të nesërmen shkova në qytetin “Studenti” dhe lexova peticionin e studentëve që kërkonte kushte ekonomike, dorëheqje të Byrosë Politike dhe miratimin e organizatës së studentëve dhe pedagogëve të rinj. U thashë, se kryesore ishtë të kërkonin pluralizmin politik, kërkesat e tjera nuk kishin rëndësi. Ata ishin të revoltuar për dhunën policore të ushtruar nga policia ndaj tyre. U kërkova me insistim të vazhdonin rrugën e dialogut për realizimin e kerkesave. Nëse vazhdohej me dialog dhe nëse kërkohej pluralizëm edhe përkrahja popullore do të ishte më e madhe”.

Azem Hajdari, në rolin e protagonistit kryesor të atyre ditëve, ka konfirmuar faktin se pasditen e 9 dhjetorit ka pasur një bisedë të hapur me Berishën dhe Mustafajn. Sipas tij(16), “në këtë takim të zhvilluar në mensën 7.3 të qytetit “Studenti” u vendos përfundimisht që në Shqipëri me çdo kusht të vazhdonte lufta për demokraci, por kjo të bëhej nëpërmjet dialogut duke shmangur konfrontimin me diktaturës, duke shmangur gjakderdhjen”. Hajdarit rikujton të freskët thënien e njohur e Berishës se: “Në tavolinën e politikanit dialogu është mjeti më i rëndësishëm, ndërsa konflikti dhe intoleranca u takon atyre bishave që ne i kemi patur në pushtet”. Në këtë takim u vendos edhe anullimi i protestës së paralajmëruar në sheshin “Skënderbej” si një domosdoshmëri momentale për t’iu shmangur konfrontimit me policinë dhe ashpërsisë së regjimit ushtarak të Ramiz Alisë.

Dita e parë e jetës në qytetin e çliruar:

10 dhjetori studentor ishte një ditë e ndryshme nga të gjitha ditët e tjera shqiptare. Nuk ekzistonte më frika ndaj policisë e sigurimit, frika ndaj drejtuesve të rektoratit apo administratës. Nuk ishte më çështje kryesore vajtja apo jo e studentëve në mësim, por një tjetër problem madhor. Shqetësimi ishte si të organizohej më mirë dhe më me forcë protesta, si të vazhdohej dialogu politik me Alinë dhe si të informohej më mirë opinioni publik.

Mjetet zyrtare të informimit nëpërmjet një lajmi të shkurtër 20 rradhësh kërkonin të përdornin kunder studentëve të njëjtin fjalor dhe të njëjtin skenar që regjimi përdori kundër emigrantëve të 2 korrikut. Me qëndrim uniform, ato njoftonin(17) se: “Disa studentë protestuan duke prishur rendin dhe qetësinë publike. Dje pasdite studentët u përpoqën të shfrytëzojnë këtë pakënaqësi për qellime politike. Ata provokuan forcat e rendit dhe vepruan në kundërshtim me ligjin. Në këto kushte forcat e rendit u detyruan të ndërhyjnë për shpërndarjen e tyre. Për të biseduar me ta është dërguar ministri Gjinushi dhe për realizimin e kushteve të tyre është ngritur një komision i posaçëm qeveritar.” Në mjediset e godinës 15, në ambientet e drejtorisë apo mensave ende vazhdohej me debatin e gjatë të hartimit të peticionit drejtuar Alisë. Pavarësisht se ishte arritur në një emërues të përbashkët për shumicën e kërkesave, paqartësitë nuk mungonin. Secili ngrihej për të shtuar një pikë më shumë. Pati edhe nga ata që realisht kërkuan të përfshihej pika e përmirësimit të ushqimit, por shumica absolute ishte për kërkesa me vlerë ultimative politike.

Për herë të parë, studentët morën atë ditë një mesazh të veçantë solidariteti. Shteti më i fuqishëm në botë, SHBA-ja nëpërmjet emisionit shqip “Zëri i Amerikës” paralajmëroi prerazi Alinë për pasoja të mëdha nëse ai do të përdorte dhunën ndaj studentëve. Kjo deklaratë e ashpër e mjeteve informative zyrtare të Uashingtonit, përbën edhe momentin magjik të ndryshimit të gjithë atmosferës brenda dhe rreth qytetit studentor. Lëvizja antikomuniste shqiptare fatmirësisht filloi në qytetin “Studenti”, pasi për diktaturën(18) “një konflikt i hapur dhe i përgjakshëm me banorët e këtit qyteti, do të përbënte një konflikt të hapur dhe të përgjakshëm në të gjithë Shqipërinë”. Kjo e vertetë jetike për një lëvizje të gjerë popullore dhe reformatore u bë fizikisht prezente në mitingun e asaj dite të paharruar dhjetori të vitit 1990. Me 10 dhjetor, me dhjetëra intelektualë, pedagogë dhe mësues, punëtorë dhe të rinj të kryeqytetit që në orët e para të mëngjesit ishin drejtuar drejt studentëve. Shndërrimi i lëvizjes studentore në lëvizje më të gjerë popullore, ishte suksesi më i madh i studentëve dhe përfundimisht, goditja më e fuqishme ndaj regjimit komunist të Alisë.

Kreu i dështuar i regjimit, Ramiz Alia, atë përvjetor të parë të ekzekutimit të kolegut të tij rumun Nikolae Çausheskut, tregoi se seriozisht i trembej një fundi të njëjtë. Pallati ku ai banonte i gjendur 2 kilometër përballë demonstruesve studentë, gjatë natës së 9 dhjetorit dhe tërë paradites tjetër nuk ishte rrethuar vetëm nga tanket dhe autoblindat e gardës. Më shumë se 600 studentë ushtarake të Shkollës së Bashkuar të Oficerëve ishin vendosur në gatishmëri të plotë në të gjithë zonën pranë vilave gjermane dhe ullishteve, 300-500 metra larg godinave të qytetit “Studenti”. Krijimi i psikozës së frikës, ishte themeli ku rregjimi i tij mbeshtetej, por pas kater dekadave terror e frikë, brezi studentor i ‘90-ës duket se nuk do të pajtohen dhe nuk do të trembej nga kërcënimet e pareshtuara të makinës shtypëse të rregjimit.

Në orën 07:30 disa grupe të vogla të inxhinierisë kishin vënë “pritë” në tre daljet e mundshme të qytetit. Ata po bënin të pamundurën që nëpërmjet sqarimit dhe informimit, të arrinin kthimin pas të të gjithë atyre studentëve që ende vazhdonin të mos bojkotonin mësimin. Gjysmë ore më pas, në të gjitha fakultetet e universitetit studentët kishin vendosur lajmërime për bojkotimin e mësimit dhe thirrje për solidaritet me konviktorët. Përfundimisht, rreth orës 09:10 në sheshin përballë mensave (sot “Demokracia”), një masë e jashtëzakonshme studentësh ishin mbledhur në pritje të fillimit të mitingut të parë opozitar të 50 viteve të fundit. Në këtë miting nuk munguan me pjesëmarrjen e tyre të parë edhe studentët e fakulteteve të mjekësisë, ndërtimit dhe të Institutit të Fiskulturës. Pavarësisht nga numri i madh i vizitorëve të rinj dhe entuziazmit të jashtëzakonshëm, mungesat e imponuara teknike bënë që mitingu të fillonte rreth një orë më vonë.

Fillimi i mitingut ishte shumë entuziast. Peticioni i studentëve që do të sillte lindjen e pluralizmit politik në Shqipëri dhe fundin e regjimit komunist u lexua nga oratori i parë A.Hajdari. Ndryshe nga çfarë pretendojnë kritikët e kësaj dite historike, peticioni përmbante kërkesa politike dhe asnjë kërkesë ekonomike.

Nëpërmjet peticionit studentët, fillimisht, shpreheshin se ishin “përkrahës të reformave demokratizuese të nisura nga presidenti Alia”. Duke vlerësuar se qellimi i manifestimeve studentore ishte thellimi i këtyre reformave, studentët kërkonin “shpejtimin e tyre”. Së dyti, studentët duke vlerësuar se nuk mund të kishte pluralizëm mendimi pa pluralizëm politik, kërkonin “miratimin e pluralizmit politik si shkalla më e lartë e demokracisë”. Në vijim të saj kërkohej: lejimi i krijimit të Organizatës së “pavarur demokratike të studentëve dhe intelektualëve të rinj”, sipas dokumenteve që do të paraqiteshin pranë Ministrit të Drejtësisë, që kjo organizatë e re të kishte përfaqësuesit e vet në Kuvendin Populor dhe që mosha minimale për kandidatët për deputet të ulej nga 25 në 20 vjeç. Së treti, “të gjenden rrugë dhe zgjidhje sa më të shpejta dhe efikase për të dalë nga gjendja e rëndë dh kriza ekonomike në të cilën ndodhej vendi”.

Së katërti, kërkohej liri të shtypit dhe të fjalës pa censurë. Në vijim të saj, kërkohej botimi urgjent i kartës së OKB-së për të drejtat e njeriut (1948), e Helsinkut (I dhe II) si edhe ajo e Parisit (1990).

Së pesti, duke kërkuar që të sqarohej opinioni mbi të vërtetën e lëvizjes studentore, peticioni në mënyrë ultimative kërkonte që të gjendeshin dhe të dënoheshin përpara studentëve, të gjithë personat fajtorë që dhanë urdhër për përdorimin e forcës mbi studentët. Njëkohësisht, peticioni propozonte krijimin e një komisoni me studentë e mjekë për verifikimin e gjendjes shëndetësore të studentëve të plagosur dhe kërkonte që në vijim të protestës asnjë student të mos ndiqej penalisht, të dhunohej apo kërcënohej për shkak të bindjeve të tyre të ndryshme politike.

Së gjashti, studentët shpreheshin në karakterin paqësor të protestës së tyre. Ata kërkonin takim me presidentin Alia për të arritur nxitjen e dialogut dhe paralajmëronin bojkotim të mësimeve deri në realizimin e plotë të kërkesave.

Së fundi, studentët u drejtonin thirrje silodariteti të gjithë intelektualëve, bashkëmoshatarëve, qytetarëve dhe punëtorëve, “të gjithë atyre që e duan Shqipërinë”, që “të mbeshtesin dhe të bashkoheshin me kërkesat e tyre”.

Brenda këtyre kërkesave të paraqitura paqësisht nga studentët dhe të miratura unanimisht nga gjithë mitingu i 10 dhjetorit, janë realisht të shprehura të gjitha aspiratat studentore për liri dhe demokraci. Kortezia me të cilën studentët iu drejtuan në pikën e tyre të parë, presidentit komunist R.Alia, pavarësisht nga këndvështrimi i sotëm, ato ditë ishte i domosdoshëm. Ishte e pamundur dhe e paimagjinueshme që studentët të përjashtonin nga dialogu dhe procesi ndryshues të gjitha institucionet shtetërore. Veçimi i Alisë jo si Sekretar i Parë i PPSH-së, por si president, ishte i qëllimtë dhe kuptimplotë. PPSH-ja ende me kushtetutë, ishte forca kryesore e shoqërisë shqiptare, ndaj mënjanimi i saj dhe evidentimi i presidentit si funksion jopartiak ishin parandjenjë e fitores studentore.

Me këto sqarime dhe me thirrje për qëndresë deri në realizimin e plotë të kërkesave të peticionit studentor, mitingu shënoi një triumf të plotë. Ovacionet dhe brohoritjet e fuqishme shoqëruan edhe daljen në podium të pedagogut S.Berisha. Më shumë se inerci, kjo pritje lidhej me mirënjohjen që fitoi mes studentëve njeriu që me këmbëngulje dhe vullnet të pazakontë ia arriti të lironte nga burgu të gjithë studentët e arrestuar(19). Ai tha se e mbështeste me të gjitha forcat e tij protestën dhe kërkesat studentore. Më tej, foli për rëndësinë e solidaritetit dhe vazhdimit të rrugës së dialogut politik, duke shprehur njëherësh frikën ndaj një ndërhyrjeje të dhunshme të policisë për mbylljen e universitetit. Ky deklarim erdhi menjëherë pas një njoftimi anonim që ishte përhapur mes studentëve, ku thuhej se universiteti mund të mbyllej për 20 ditë deri pas vitit të ri, gjë që i frikësonte shumë studentët.

Mesazhin solidaritetit dhe thirrjen për t’iu bashkuar studentëve e përcolli në mënyrë të qartë edhe pedagogët e rinj të filologjikut Sokol Kondi dhe Leka Bezhani. U prit mirë edhe dalja në podium e së vetmes femër studiueses së muzikës Zana Shuteriqi, ndërsa u fishkëllye momenti kur psikologu Hamit Beqja deklaroi se ishte dhe mbetej komunist. Pas tyre, foltorja ishte pafuqishme për të përballuar tërë ata oratorë të shumtë, studentë dhe punëtorë, intelektualë dhe gjimnazistë që folën ose pritën gjatë për të folur. Një student filloi të lexonte poezinë “Kuajt” të poetit Gj.Marinaj, një tjetër u bëri thirrje për dorëheqje të gjithë drejtuesve qendrore e lokale të PPSH-së, dikush bënte thirrje për luftë, dikush kërkonte shpalljen heronj të emigrantëve të 2 korrikut, dikush shprehu dëshirën për të bashkuar Shqipërinë me Kosovën, dikush për kthimin e Kadaresë, dikush për Demaçin, Rugovën e Qosen, disa për shpërndarjen e kooperativave dhe të tjerë për shkrirjen e menjëhershme të sigurimit të shtetit.

Në podium folën për herë të parë edhe studentët tiranas përkrahja e të cilëve u duk maksimale. Ndonjë prej tyre erdhi direkt nga shtëpia për t’u ngjitur në podiumin e qytetit “Studenti”, ndonjë erdhi i shoqëruar nga prindërit dhe shokët e lagjes për të folur në podium në emër të tyre. Ishte një ardhje e domosdoshme, pavarësisht se ca erdhën direkt në podium, ndërsa shumica iu bashkua masës së madhe të mitingut. Në kushtet e një dehjeje totale studentore, nga mirëbesimi çdokush mund të bëhej lehtësisht keqpërdorues i besimit të tyre. Këta njerëz në çdo sistem dhe në çdo kohë kanë ditur të mbijetojnë fitues ose siç i satirizon shtypi i mëpasshëm shqiptar“mbijetuan nga podiumi në podium”. Kjo ishte një pjesë shumë e vogël dhe e parëndësishme, por që nuk kaloi pa habi në radhët e studentëve konviktorë. Këta të fundit, pas dy ditëve përleshje të ashpra me policinë e Alisë, në ditën e tretë u gjenden të drejtuar nga një komision ku vetëm 25% e të cilëve ishin konviktorë.

Ndoshta kjo e vërtetë revolucionesh ka shumë shpjegime, por unë jam i bindur se ata mijëra të rinj të shkëlqyer që dolën nga godinat për t’u gjakosur me dikaturën më të egër në Evropë, të fundit gjë që mendonin dhe planifikonin ishte rendja pas komisioneve, fotove apo vetshpallja lider. Këtë realitet e kanë pranuar edhe dëshmitarë të tjerë të këtij paradoksi të zakonshëm të lëvizjes së dhjetorit. Njeri prej tyre ka shkruar(20) se:“studentët nuk kanë nevojë për lider. Drejtuesit që lëvizja studentore nxorri në ditët e para të saj, qenë udhëheqës të momentit. Kam dëgjuar se shumë vetë quhen lider të studentëve, madje dikush e kishte shkruar këtë anglisht edhe në kartvizitë. Kjo është çmenduri”. Të gjithë i gëzoheshin lirisë të cilën besonin se e kishin fituar. Fjalët e tyre të thjeshta, plot emocione dhe dhimbje, atë kohë ishin të pazëvendësueshme, ndonëse sot mund të duken naive dhe në ndonjë rast të shkaktojnë të qeshura. Për vëzhguesit e atyre momenteve të dhuruara nga shperthimi i ndjenjave dhe kujtimeve, mbahet mend lehtë etja dhe uria e papërsëritshme e pjesëmarrësve në miting për të njohur, dëgjuar, folur dhe shikuar të fshehtat e 45 viteve të ngurta të modelit qeverisës stalinist.

Nga ana tjetër, nuk kishte si të mos binte në sy një nga anët më tipike të psikologjisë komuniste. Nëse bëhej thirrje për liri shprehjeje, transparencë dhe respekt të individit, modeli i ndjenjës së përfaqësimit kolektiv vazhdoi të ishte element i dukshëm i mitingut. Dikush fliste në emër të një shkolle, dikush të një uzine apo fabrike, dikush në emër të një rrethi apo qyteti dhe kështu me radhë. Megjithëse të gjithë e dinin se, një njeri nuk është shkolla, as uzina, as fshati dhe as qyteti, përsëri askush nuk dëshiroi ta paragjykojë këtë të vërtetë të gënjeshtërt. Ishte një gënjeshtër e bukur për të cilën të gjithë kishim nevojë.

Në kërkim të pluralizmit politik:

Edhe pasditen e 10 dhjetorit ishte planifikuar zhvillimi i një mitingu tjetër për të komunikuar përgjigjen që mund të vinte nga Ramiz Alia. Por, shiu i rrëmbyeshëm e bëri të pamundur mitingun e mbrëmjes. Në orën e caktuar më shumë se 1500 studentë ishin mbledhur nën strehët e mensës së studentëve në pritje të ndonjë lajmërimi të ri. Kjo bëri që takimi të mbahej në mjediset e brendshme të mensave. Salla e mencës 7-1, e mbushur tej kapacitetit, oshëtiu tërë kohën me thirrje dhe parulla kundër komunizmit dhe PPSH-së. Fillimi i takimit shënoi edhe kulmin e tij.

Dikush solli lajmin sensacional se studentët ushtarakë të SHBO-së kishin kundërshtuar urdhrat për të ndërhyrë me dhunë kundër kolegëve të qytetit “Studenti”. Sapo 72 autoblindat ushtarake kishin arritur pranë urës së Lanës, nga njëra prej tyre kishin filluar thirrjet “Rrofshin studentët”. Më pas thirrje të tilla ishin dëgjuar edhe në 3-4 autoblinda të tjera, duke bërë të dështonte plani famëkeq i dyshes R.Alia - K.Mustaqi për përplasje civile mes studentëve. Vetë shefi i ushtrisë shqiptare Kiço Mustaqi kishte deklaruar përpara nisjes së autokolonave se “studentët duan të na marrin pushtetin dhe ne duhet ta mbajmë atë me çdo kusht”(21). Ai kishte urdhëruar rrethimin e qytezës dhe sapo të afrohej errësira të ndërhyhej me forcë nëpër godina për të arrestuar organizatorët dhe për të neutralizuar protestën e tyre. Vëllai im student, Ademi, shoku i tij S.Memia si edhe mjaft studentë të tjerë si ata, reaguan menjëherë duke deklaruar se: “Ne kemi aty vëllezërit dhe motrat tona. Ata nuk janë as armiq dhe as kriminelë. Ne s’mund të lejojmë njeri t’u prekë atyre as një qime floku. Kush do t’i godasë ata, na ka goditur edhe ne”. Këto deklarime diferencuese shoqëruar me incidente të tjera dhe më pas me kundërshtimin masiv të shumicës së studentëve të SHBO-së, i dhanë një dush të ftohtë skenarit kriminal të regjimit përçarës dhe dhunues të R.Alisë.

Takimi në mensë vijoi me njoftime dhe debate të ashpra për takimin e studentëve me R.Alinë. Nga presidenca ishte kthyer përgjigjia se pranohej të bëhej takimi me studentët. Vetem kaq. Vendi dhe forma do të përcaktoheshin më vonë. Azemi dhe të tjerët propozuan tre variantet e mundshme të takimit me Alinë. Së pari, takimi me 3000 studentë në Pallatin e Sportit. Kjo shifër e lartë dhe largësia e vendit nga qytetit “Studenti” ishin arsye të bollshme që studentët ta prisnin me mosbesim. Ata i frikësoheshin faktit se në këtë masë të madhe studentësh regjimi mund të fuste si studentë sampistët dhe oficerët e sigurimit. Së dyti, propozohej një takim i Alisë me një përfaqësi më të kufizuar studentësh në mjediset e qytetit të tyre. Kjo e fundit ishte ofertë e arsyeshme, por me një rrezik të madh. Sigurimi mund ta keqpërdorte qytetin “Studenti” për të improvizuar incidente serioze, siç veproi me “oficerin e pistoletës” në mesnatën e 8 dhjetorit. Nga ana tjetër këto incidente do të bënin, që fajtor publik të quheshin studentët dhe sigurimi të kishte pretekst të fortë për të shtypur lëvizjen. Shansi i tretë ishte ai i takimit me një përfaqësi të kufizuar studentësh në Pallatin e Kongreseve. I vetmi problem lidhej me faktin se studentët dëshironin që Alia të vinte tek studentët dhe jo e kundërta.

Përfundimisht, asnjë nga variantet nuk ishte optimal për të bindur studentët. Ata shprehën pakënaqësi të shumta duke krijuar një konfuzion të madh në gjithë sallën e mbyllur të takimit. U desh ndërhyrja energjike e aktorit A.Imami që me zërin e tij kumbues të tërhiqte vëmendjen e të gjithë të pranishmëve. Imami, fillimisht, mbrojti variantin e takimit në Pallatin e Kongreseve duke thënë se “është nder për ne të debatojmë me Alinë në këtë pallat ku PPSH-ja zhvillon kongreset e saj”. Fjala e tij u kundërshtua ashpër duke imponuar gjetjen e mundësive të tjera. Në fund u la të zgjidhej mes takimit në qytetin “Studenti” dhe atij të një përfaqësimit të studentëve me 30 veta.

Edhe ky përfundim nuk arriti të kënaqte kërkesat dhe të largonte dyshimet e studentëve. Disa prej tyre kërkuan me këmbëngulje që i gjithë takimi me Alinë të regjistrohej nga kameramanët. Disa kërkuan që, edhe nëse kërkohej takim me vetëm 30 studentë, të pranohej me kushtin që ky takim të bëhej në qytetin “Studenti” dhe që ai të transmetohej jashtë sallës direkt me altoparlantë. Të tjerë kërkuan përfaqësim edhe të punëtorëve në delegacionin e studentëve. Përgjigja që morën ishte shokuese për ta.

Njeri prej oratorëve kryesorë të takimit, i ftoi punëtorët që të bënin edhe ata lëvizjen e tyre për të formuar shoqatën apo partinë e tyre. Ndryshe, ata u paralajmëruan se nuk do të ishin të mirëpritur në fazat e tjera të shkallëzimit të lëvizjen studentore. Ky qëndrim krejt personal dhe përjashtues provokoi një debat të ashpër dhe replika që e prishën tërë atmosferën e gëzueshme të atij takim të dytë të 10 dhjetorit 1990. Gjysmë ore më pas, studentët u shpërndanë nëpër godina nën një konfuzion të plotë për të ecurinë e lëvizjes së tyre. Lodhjen e tyre e demonstruan një orë më vonë, kur edhe pse gjysmës së qytezës iu rikthye mungesa e dritës elektrike, përsëri nga ballkonet nuk pati reagime serioze.

24 orët e ndryshimit historik:

E nesërmja solli një bojkotim më të plotë të mësimit. Dyndjet e qytetarëve drejt qytetit studentor filluan rreth një orë përpara mitingut të paralajmëruar të paradites. Shumica e tyre fillimisht qëndronte përpara sheshit të mensave ku ishte ekspozuar peticioni studentor dërguar Alisë. Pastaj fillonin thirrjet, brohoritjet dhe mjetet e tjera të qëndresës së pafundshme. Thirrjet kundër Xhelili Gjonit, “Enver-Hitler”, “Poshtë dinanstia” apo “Hekuran-Sllobodan”, ishin prologu i fitores së pakthyeshme të studentëve.

30 minuta para mitingut, dy autoblinda ushtarake ndaluan në sheshin e mitingut. Pas pak shkarkuan ngarkesën e tyre në tre lokalet e vogla kinkalerike dhe u larguan. Bëhej fjalë për xhinsa dhe atletike, veshje që për kohën ishin luks i madh dhe ndër gjërat më të çmuara të tregut shqiptar. Disa ditë më parë për të blerë një palë atlete apo xhinse, çdo student ishte i gatshëm të qëndronte orë të tëra në radhë. Por atë ditë dhjetori ndodhi e paparitura e madhe. Studentët reaguan pothuajse unanimisht me indiferencë kundër ofertës së bërë dhe vijuan mitingun. Fillimisht pak studentë filluan të zënë radhën, por më pas të gjithë u tërhoqën dhe mitingu filloi me thirrjet “Mos na provokoni! Mbyllni dyqanin!”. Plani i autoriteteve për të tërhequr vëmendjen e studentëve nga mitingu nuk u realizua. Studentët mbajtën qëndrim të ashpër kundër provokimeve edhe në rastet kur ndonjë person i “ardhur” qëllonte me gur xhamat e mensave apo operatorët.

Në filim të mitingut të 11 dhjetorit u komunikua se R.Alia priste 30 studentë në takim në orën 18.00 të pasdites në Pallatin e Brigadave. Ashtu siç pritej, pati mjaft reagime jo vetëm nga mitingu, por edhe nga komisioni dhe vetë oratorët e protestës. Pas debateve pa fund, u bë e qartë se ishte i pamundur ndryshimi i variantit të takimit. E vetmja gjë kompesuese që u kërkua ishte që takimi të regjistrohej dhe të transmetohej në qytetin “Studenti” me altoparlantë. U komunikua vendimi për të zgjedhur përfaqësuesit e studentëve nga të gjitha fakultetet.

Pa vonesë, mitingu i madh u shpërnda për të kaluar në të vërtetë, në dhjetra mikromitingje të tjera që plotësuan imazhin e vrenjtur të asaj dite historike. Të gjithë studentët sipas fakulteteve u mblodhën në grupe të ndara. Me insistimin e dy pedagogëve të godinës 18 u vendos me kompromis që në përfaqësinë studentore të bënin pjesë edhe dy studentë drejtues të Bashkimit të Rinisë së PPSH-së. Kushti i vetëm që ata do të përmbushnin ishte se asnjëri prej tyre nuk do tí jepej fjala në takimin me Alinë. Ky kompromis u bë për të krijuar përshtypjen përpara Alisë se pavarësisht nga ndrarjet e theksuara politike, studentët janë unanim në kërkesën për lejimin e pluralizmit politik. Edhe pse në shumicën e vet lista e delegacionit studentor ishte paracaktuar më parë nga komisioni, përsëri takimet mes fakulteteve zgjatën rreth 2-3 orë. Cdo grupim dëshironte të fliste dhe të debatonte rreth takimin me Alinë. Asnjë orator nuk merrej me emrin e përfaqësuesit që do të caktonin, por me mllefin dhe urrejtjen kundër komunizmit, dëshirën për integrim në Evropë, vendosmërinë për ecje paqësore, nevojën për të sqaruar opinionin publik etj. Parulla “Ta bëjmë Shqipërinë si gjithë Europa” ishte lajmotivi i të gjithë diskutantëve të cilët, realizimin e kësaj dëshire shekullore e shikonin fillimisht të lidhur me rezultatet e takimit të asaj dite me Alinë.

Ato orë krijuan një mozaik të rrallë. Rreth sheshit të mensave, para godinave 10-11, 14 e 15, në fushën e futbollit, mes lulishtes, etj, grupe me 200-500 studentë, pedagogë dhe qytetarë të kryeqytetit vazhdonin debatin e nisur ditë më parë. Orator të shumtë, ide të shumta, optimizëm dhe solidaritet unanim. Ishte me të vërtetë diçka e jashtëzakonshme. Banorë të shumtë të Tiranës zgjasnin kokat ose ngrinin më rrallë njëri-tjetrin në supe për të parë brenda rrethit të njerëzve. Që të mund të shihnin të gjithë, rradhët e para u ulën këmbëkryq në tokë, duke bërë që burra të moshuar, gra shtatzëna, fëmijë, djem rrugicash dhe vajza gjimnaziste të qëndronin për minuta të tëra, gjysmë të ulur, me këmbët e mpira nga lodhja e padukshme e unanimitetit kryengritës. Njerëz që qeshnin me vuajtjet e gëzueshme, burra që lotonin me vuajtjet e trishtueshme: brenga që hapeshin, për të hequr një brengë akoma më të madhe, fytyra të rrudhosura që pyesnin vetveten se ku u humbën vitet. Intelektualë që pasi lexonin peticionin e studentëve, betoheshin me solemnitet popullor se do shkonin në vendlindjet e tyre të largëta, për t’ua treguar e reklamuar njerëzve mrekullinë e studentëve. Një masë e madhe njerëzish, idesh dhe moshash që bashkë me studentët e kishin mposhtur përfundimish frikën. Ato ditë ishte diktatura dhe pjellat e saj që u kishin frikën studentëve. Rreth gjashtë orë vazhduan debatet dhe minimitingjet në tërë hapësirën e qytetit studentor. I veçantë mbetet kujtimi i mitingut të vogël në fushën e futbollit “Studenti”. Kur studentët dhe qytetarët e shumtë po këndonin bashkarisht “O djem rrëmbeni pushkët, ja vdekje, ja liri”, një zë propozoi që të bëhej një ndryshim i vogël. Në vend të “pushkës” do të thuhej “lulet”. Atëherë vargjet “O djem rrëmbeni lulet, ja vdekje ja liri!” oshëtinë për minuta në tëra duke u bërë një nga refrenet më të preferuara të mitingjeve të tjera në qytetin “Studenti”.

Në orën 18.00, kur arriti autobusi që do të marrte përfaqësuesit e studentëve, ende nuk kishin mbaruar minimitingjet e paradites. Entuziazmi dhe numri i pjesëmarrësve i kaloi kufijtë e ditëve më parë. Me dhjtëra-mijëra njerëz kishin rrethuar bulevardin e vogel studentor që fillonte nga godina 15 dhe shkonte deri tek 14-ta. Autobusi shoqërohej nga numri një i BRPSH-së Lisen Bashkurti i cili deri në atë moment mundohej të luante rolin e ndërmjetësit.

Ceremonia e përcejlljes së delegacionit studentor, zgjati mbi 20 minuta. Secili student dëshironte të përshëndetej me delegacionin më rinor të historisë së Shqipërisë, delegacion që do të kthehej tre orë më vonë me fitoren e pluaralizmit politik. Duar të shumta, shikime dhe duatrokitje, përqafime dhe porosi të vazhdueshme ishin lëshuar mbi anëtarët e delegacionit, gjersa autobusi u largua dhe të gjithë studentët e tjerë zunë vend në sheshin dhe lulishten përpara mensave. Ishte koha e fillimit të pritjes së pafund. Si me urdhër, mijërat e qeshur dhe entuziaztë i lanë vendin qetësisë së frikshme.

Fundi i turpshëm i Partisë-shtet:

Rreth dy orë më vonë, televizioni shtetëror komunikoi radhët e lajmit më të pazakontë në historinë e Shqipërisë “Pleniumi i KQ të PPSH-së shprehu mendimin se është në dobi të demokratizimit të mëtejshëm të jetës së vendit dhe të pluralizmit, krijimi i organizatave politike të pavarura në përputhje me ligjet në fuqi”. Pa mbaruar ende leximi i këtij vendimi të mirëpritur i gjithë qyteti “Studenti” shpërtheu në thirrje dhe brohoritje të fuqishme. Ishte arritur realizimi i kërkesës themelore të studentëve. Dhjetëra studentët e parë që e dëgjuan lajmin, shpejtuan t’ua tregonin mijëra të tjerëve që ende qëndronin përpara mensave në pritje të kthimit të delegacionit studentor. Njëri prej tyre si më i shpejti, rrëmbeu mikrofonin dhe komunikoi lajmin e madh. Kaq u desh që për 30 minuta të tjera, mitingu të shpërthente në ovacione e brohoritje kundër komunizmit.

Më tej u komunikua edhe vendimi tjetër i pleniumit të PPSH-së për lirimin nga funksionet politike të Byrosë Politike të Foto Camit, Lenka Çukos, Muho Asllanit, Simon Stefanit si edhe dy kandidatëve të saj Qirjako Mihalin dhe Piro Kondin. Pra, studentët kishin detyruar organin më të lartë të PPSH, të përjashtonte gati gjysmën e antarëve të Byrosë Politike, duke rrëzuar një mit 50 vjeçar dhe arritur fitore të dyfishtë. Pavarësisht se R.Alia pas këtij vendimi të imponuar zgjodhi si bashkëpunëtorë të mëtejshëm gardën më konservatore të PPSH-së si: N.Hoxhën, Xh.Gjonin, H.Isain, H.Lleshin, etj, përsëri studentët ndieheshin të fituar.

Për vetë Alinë dhe PPSH-në, vendimi i imponuar i 11 dhjetorit ishte shumë i vonuar dhe gjysmak. Ky plenium vetëm sa formalizoi atë që studentët kishin fituar me protestën e tyre paqësore. Kësisoj, miratimi i pluralizmit politik nuk përbën asnjë meritë të klasës politike të PPSH-së në fuqi, por është fryt i rolit, kontributit dhe qëndresës së brezit të papërsëritshëm studentor të dhjetorit 1990. R.Alia me egoizmin dhe fanatizmin e tipit boshevik është përpjekur vazhdimisht të përvetësojë meritat e miratimit të pluralizmit politik. Këtë qëndrim e ka shoqëruar njëkohësisht me etiketime absurde dhe hakmarrëse ndaj studentëve dhe lëvizjes së tyre. Ai e trajtoi këtë lëvizje si “penguese”, “të parakohshme” dhe “konfuze”. Sipas njërit prej fjalimeve të tij mëshiruese(23): “lëvizja studentore e përshpejtoi procesin e shndërrimeve dhe nuk la vend dhe kohë për kultivimin paraprak të disa vlerave themelore që garantojnë funksionimin e suksesshëm të demokracisë”. Duke akuzuar lëvizjen studentore për “mungesë vlerash” dhe “veprim të shpejtuar”, Alia përpiqej të krijonte përshtypjen se edhe pa imponimin e studentëve, PPSH-ja do ta miratonte pluralizmin. Por ndërkohë, këtë mashtrim të ri, Alia e ka vetpërgënjeshtruar në një nga intervistat e shumta në shtypin e huaj ku dhe ka pranuar(24) se: “PPSH-ja nuk ishte krijuar si parti për konkurim të ideve, por si parti-shtet. Prandaj ajo nuk e donte pluaralizmin. Unë personalisht isha vetëm për pluralizëm idesh, por ngjarjet rrodhën aq shpejt, sa u detyruam të kalojmë në pluripartizëm”.

Pas 11 dhjetorit 1990, ligjërisht PPSH-ja do të ishte e shkarkuar nga funksioni primar drejtues i shtetit shqiptar. Misioni i saj kishte mbaruar me turp. Atë pasdite u larguan nga ofiqet politike, një pjesë e atyre që e çnderuan, masakruan, turpëruan dhe varfëruan popullin dhe kombin. Të vrasësh lumturinë e popullit tënd është krim dhe krimi dënohet jo vetëm nga historia. Nëse bolshevizmi goditi të parët rusët, çekët, kinezët, jugosllavët, hungarezët, rumunët etj, shqiptarët i goditi edhe vetë mercenarizimi dhe degjenerimi i klasës së vet udhëheqëse. Tirana staliniste dekompozoi shoqërinë dhe personalitetin e njeriut, idealin dhe virtytet, psikologjinë dhe mentalitetin për të ardhmen. Pavarësisht nga zgjedhjet e momentet, në shumë raste të imponuara, nuk mund të quhet kurrë fajtor populli, sepse ata s’bëjnë politikë, ata asnjeherë nuk janë lidership. Nuk mund të quhej fajtor populli, pse ai besoi në ideale që nuk ekzistonin. Fajtor janë ata që u tallën me të drejtat dhe mirëbesimin e njerzve, që e orientuan popullin drejt së keqes, kur ai u besoi, që injoruan virtytet e tij, kur ai shpresoi. E gjithë kjo zymti 45 vjeçare, kjo masakër dhe barbari, do të kërkonte vite të tëra pune për t’u dënuar nga ligjet morale e njerëzore.

Në Shqipëri, askush nuk e mendoi të ardhmen si gjykim vetëm të së shkuarës, përkundrazi. Ky virtyt faljeje dhe amnistie nuk ishte imponim kohe, por domosdoshmëri për fillimin e një jete të re, pa mëri dhe hakmarrje, pa ndjekje dhe persekutim politik. Ndryshe nga çfarë mendohej në ‘90 shumë shpejt shqiptarët u bënë falësit dhe mëshiruesit e mëdhenj të bëmave të diktaturës. Kjo sjellje priftërinjsh për një vend 27 vjeçar ateist, bëri që shumë shpejt shqiptarët të harrojnë gjithçka të keqe dhe të dënueshme të diktaturës. Harresa e shpejtë është paralajmërim i përsëritjes së saj. Shtatë vite pas dhjetorit heroik të ‘90, shqiptarët filluan të ushqehen me pasojat e kësaj fjale të urtë të njerëzimit, duke e bërë njëherësh harresën, një fatkeqësi kombëtare.

Rreth orës 21.00 të mbrëmjes, në hyrje të qytetit studentor u dukën shenjat e para të autobusit që mbante brenda tij 30 nga delegatët me përfaqësues të revolucionit studentor të vitit ‘90. Autobusi u ndal para godinës 15. Pritja ishte shumë më e ngrohtë dhe e jashtëzakonshme se nisja e tyre. Nga godina 15 dhe deri në podiumin e sheshit, 30 delegatët e studentëve përjetuan momente nderimi që vetëm heronjve u dedikohen. Sapo dolën në foltore, aktori Imami deklaroi se:“Bisedimet me Alinë i konsiderojmë mjaft të suksesshme”. Sheshi oshëtiu nga thirrjet “E duam Shqipërinë, si gjithë Evropa”,”Liridemokraci”, “Poshtë komunizmi” etj. Pas 2-3 përshendetjeve të shkurtra të dy-tre studentëve të delegacionit, u komunikua se gjithë takimi me Alinë do të jepej i inçiziuar pas 20 minutash. Gjatë kësaj kohe autoblindat e ushtrisë sollën altoparlantët dhe fonitë përcjellëse ndërsa punonjësit e teknikës së televizionit filluan montimin e tyre. Pa kaluar as 10 minutat e para të pritjes entuziaste, shiriti i manjetofonit filloi të lëshonte zë. Ishte fillimi i debatit formal të studentëve me presidentin komunist R.Alia.

Skenari i takimit me Alinë ishte origjinal dhe mjaft i thjeshtë për t’u lexuar. Alia i parapriu takimit me informacionin mbi vendimet e pleniumit të KQ të PPSH-së. Gjithashtu, ai foli edhe për gatishmërinë e tij për të realizuar disa kërkesa, që mund të vareshin nga urdhëri i tij direkt. Kaq iu la fjalës hyrëse të Alisë. Më tej, gjërat dhe atmosfera ndryshuan tërësisht. Ndërhyrja e Shenasi Ramës dhe ndonjë studenti tjetër bëri që debati të ashpërsohej së tepërmi. Zërat e lodhur dhe të pafajshëm të studentëve ngjanin me zërat e mijëra grevistëve të burgjeve politike që i kërkonin diktatorit Alia llogari, jo vetëm për rolin e tij të tashëm, por edhe për të kaluarën e hershme që nga rinia e tij.

Alia me mënyrën e tij të folurit fyese dhe acaruese, me arrogancën e një diktatori të dështuar dhe një politikani të shkollës ruse, që në fillim u tregua i prerë në qëndrimet e tij. Ai tha se lejoi pluralizmin politik, por se nuk do te lejonte largimin e PPSH-së nga pushteti. Ai paralajmëroi se mund të krijoheshin shumë parti e shoqata, por partia e tij nuk do të lejonte “kapërcimin e kufirit” në zgjedhje. Alia nuk pranoi të cilësohej “President i Republikës”, por “Sekretar i Parë i KQ të PPSH-së”. Për ta bërë edhe më konkret këtë vendim të tij, Alia mbante në krah të tij gjatë tërë takimit ministrin e Arsimit S.Gjinushi dhe drejtuesit e rinisë komuniste. Pa përmendur hollësira të tjera të zakonshme debati mes studentëve dhe Alisë arriti të fitonte disa momente kulmore. Kur njëra prej vajzave, studente e Fakultetit të Inxhinierisë Mekanike me lot në sy, riprodhoi skenën e dhunës kundër saj dhe shokëve të saj në mbrëmjen e 8 dhjetorit, R.Alia e ndërpreu duke i thënë se: “Ju kishit shkelur ligjin dhe policia e zbatoi atë”.

Reagimi ndaj kërkesës së studentëve për dënimin e urdhërdhënësve të dhunës mbi ta, tregoi se Alia jo vetëm si prind nuk ndieu keqardhje, jo vetëm si president nuk respektoi etikën dhe dinjitetin e bashkëkombasve më të respektuar, por si një sekretar partie konservator u përgjigj ashpër duke kërkuar të justifikonte dhe më tej të lavdëronte punën e gardianëve të policisë. Në një rast tjetër të debatit, duke diskutuar kërkesën për shkarkime në Byronë Politike, Alia tha se e kishte bërë një gjë të tillë.

Reagimit unanim të studentëve se emrat e shkarkuar nuk përfshijnë ata më kryesorët, Alia me një nervozizëm të pazakontë për të iu drejtua studentëve: “Cilin dashkeni ju që të shkarkoni!?”. Aq e madhe dhe unanime ishte urrejtja, saqë gjithë mitingu në vend që të dëgonte përgjigjen e inçizuar, thirri: “Hekuran Isain!”. Ramizi kundërshtoi në mënyrë kategorike. Studentët kërkuan që bashkë me Isain të shkarkohej edhe Xh.Gjoni. Përsëri Alia kundërshtoi ashpër. Si të mos mjaftonin këto presione dhe qëndrime staliniste të Alisë, ai lëshoi kërcënimin e ashpër: “Urgjent të hiqni simbolin e dy gishtave ngritur. Nëse nuk i ulni apo i ngrini përsëri dijeni se do t’ua këpus”. Dalja publike e karakterit diktatorial të Alisë vazhdoi edhe me kërcënimin se nëse vazhdohej bojkotimi i mësimit, universiteti do të mbyllej dhe ai më i njohuri: “Që sot, ju bëni lojën tuaj, por unë do të bëj lojën time!”. Disa efekte të vogla të kërcënimeve të Alisë u ndienë menjëherë pas mbarimit të kasetës së regjistruar. Kur mitingu rifilloi me oratoritë, ndonjë si Imami dhe sidomos B.Gonxhe kërkuan vazhdimin e studimeve dhe heqjen e simbolit të gishtave ngritur. Kjo tërheqje e pakuptueshme bëri që e gjithë mitingu të reagojë ashpër duke rifilluar thirrje dhe parulla kundër vetë Alisë. Edhe më tej, oratorët kryesorë propozuan krijimin e organizatës së intelektualëve të rinj, të shoqatës së studentëve, të partisë për studentët e të tjera variante të pafundme emrash partish dhe organizatash. Në fund, zëri i aktorit Imami e deklaroi e mbyllur mitingun duke preçizuar si të preferuar emrin e “Partisë së studentëve dhe intelektualëve të rinj”, përcaktim që kryministri i ardhshëm i Shqipërisë A.Meksi e ka quajtur(25) lojë të R.Alisë.

Me kaq mitingu u mbyll, si gjithnjë në një konfuzion të plotë dhe pa ndonjë rrugëzgjidhje konkrete për çështjen e emrit. Nga sheshi, një pjesë e studentëve insistoi në vazhdimin e bojkotit të mësimeve deri në shkarkimin e Isait dhe Gjonit. Më të pakënaqurit e asaj nate të pafundme suprizash dhe tensionesh politike, mbetën punëtorët të cilët vetëm 24 orë më vonë do të lejoheshin të ishin anëtar të partisë së parë opozitare dhe jokomuniste në Shqipëri.

Në orët e para të pasmesnatës, studentët u shpërndanë nëpër godina. Tre ditë përpara në të njejtën orë ata ishin gjakosur nga diktatura, kurse tani tre ditë më pas, po ktheheshin me fitoren mbi diktaturën. Për një pjesë të konsiderueshme studentësh, ky evolim kaq i shpejtë i gjërave dhe i situatës, ishte i vështirë për t’u kuptuar. Megjithatë shumicës së tyre që provuan të riprodhojnë rrjedhën e ngjarjeve, përsëri u dukej tepër e lehtë, rruga nga u kalua, mënyra e ecjes dhe siguria, solidariteti dhe guximi për të shkuar deri në fund.

Ardhja e PDSH-së si “lulja që çeli në dimer”:

Dymbëdhjetë dhjetorin, në mëngjes e kaluam me urime mes njëri-tjetrit në oborrin e fakultetit, pa denjuar të hynim në leksione. Rreth orës 09.00 të paradites, bashkë me gjithë shokët e kursit dolëm në sheshin “Demokracia”, ku pritej të zhvillonin mitingun e tyre të parë punëtorët e ndërmarrjeve të Tiranës. Mitingu doli mjaft i suksesshëm. Dhjetëra oratorë shprehën në mënyrë emocionale solidaritetin me studentët demonstrues. U lajmërua se pasdite do zhvillohej mitingu festiv.

Deri pasdite grupi organizator i studentëve, bashkë me pedagogët dhe intelektualët e tjerë u mblodhën disa herë në godinën 15, për të programuar punët. Aty u vendos të bëhej regjistrimi i 300 firmave nënshkruese për partinë e re dhe në një mbledhje që zgjati pak më shumë se 90 minuta, u vendos emri i ri politik i opozitës. Diskutimi për emrin mori disa herë nota nervozizmi pasi një pjesë e madhe e pjesëmarrësve kishin alergji për fjalën “parti”, por më në fund u vendos që opozita politike të quhej “Partia Demokratike e Shqipërisë”, emër që në një farë mënyrë u huazua nga praktika pluripartiake e Kosovës, ku që prej një viti drejtonte Lidhja Demokratike e Ibrahim Rugovës.

Në orët e mesditës dhe sidomos me ardhjen e trenit kryesor në orën 14, me mjëra qytetarë dhe të rinj nga Kavaja, Shkodra, Lezha, Elbasani, Durrësi, Laçi etj, u drejtuan për në qytezën studentore. Shtypi i asaj dite kishte botuar në kryeartikuj, kronikën e takimit të studentëve me R.Alinë. Njoftimet uniforme të zyrës së shtypit të R.Alisë informonin(27) se: “Përfaqësuesit e studentëve njoftuan shokun Ramiz për krijimin e organizatës së tyre të pavarur politike të studentëve dhe intelektualëve të rinj”.

Lajmi për krijimin e një organizate studentore të ndryshme nga ajo që drejtonte Alia, arriti të ngacmojë dukshëm kureshtjen e njerëzve, të cilët pas kësaj ishin mëse të bindur se studentët kishin fituar mbi Alinë. Atë ditë, tek godina 15, rreth 28 ish-antarë të PPSH-së dhe më tepër se 320 emra të arsimuarish të lartë, kryesisht studentë dhe pedagogë nënshkruan themelimin e opozitës së parë shqiptare, PDSH-së. Ardhja e disa anëtarëve të distancuar nga PPSH-ja në PDSH për momentin pati një rëndësi të jashtëzakonshme politike, sepse për të gjithë u bë e qartë se në regjimin personal të 13 antarëve të Byrosë Politike dhe sigurimit të shtetit, jo të gjithë spektatorët e tjerë ishin fajtorë dhe përgjegjës politik.

Në hyrje të rrugicave lidhëse me qytetin “Studenti” sidomos tek Ura e Lanës, policia e përforcuar në numër kishte bllokuar kalimin e qytetarëve. Cuditërisht ne na pëlqenin kontrolle të tilla, pasi për zbavitje bënim baste me njëri-tjetrin, se a do të mundnim të gënjenim policët duke kaluar postbllokun, por e keqja ishte se të gjithë kalonim, pra askush nuk e fitonte bastin. Unë atë ditë kalova duke treguar latat e ushqimit, simboli më origjinal i studentëve. Duke kaluar në rrugica vazhdimisht shikoja të rinj që kapërcenin mbi muret e shtëpive private, vetëm për të kaluar policinë.

Sheshi “Demokracia” ishte në festë. Tejmbushur, mbi çdo kapacitet, me më shumë njerëz në historinë e vet, vlonte nga thirrjet, brohoritjet, entuziazmi. Një orator komunikoi se mitingu do shtyhej për aq kohë, sa policia të lejonte qytetarët tiranas për të ardhur në qytetin “Studenti”. Policia nuk lejoi asnjë, por qytetarët erdhën, duke bredhur rrugicave private të lagjes “Ali Demi”. Të parët në mikrofonin e mitingut dolën Azem Hajdari dhe Sali Berisha. Entuziazmi ishte i jashtëzakonshëm. Berisha hodhi për herë të parë në publikun shqiptar idenë e Shqipërisë së bashkuar, alternativë që mitingu e priti me parrulla dhe ovacione të fuqishme për Kosovën. Imami lexoi programin minimal të PD-së që do t’i dërgohej Ministrisë së Drejtësisë për miratim.

Programi i opozitës shqiptare ashtu siç pritej ishte reformator dhe kombëtar, duke u bërë njëherësh pasqyra e ëndrrave dhe aspiratave demokratike të shqiptarëve. Partia Demokratike përcaktoi dialogun me gjithë partnerët politik, rrugën paqësore dhe institucionale si mjetin e saj të luftës politike. Ajo angazhohej për respektimin e plotë të të drejtave të njeriut, garantimin e tyre me ligj sipas dokumenteve dhe standarteve të njohura ndërkombëtare.
PD shprehej me vendosmëri për garantimin e lirisë së shtypit dhe informimit, të tubimit, protestës dhe lëvizjes, për zgjedhje të lira dhe periodike, për një legjislacion modern dhe për ndërtimin e shtetit ligjor, për reforma të thella në arsim, kulturë, shkencë dhe shendetësi, për integrim më të madh të rinisë dhe gruas në shoqëri, për kushte optimale për punëtorët dhe të drejtat e tyre, për sindikata të pavarura dhe nxitjen e mendimeve dhe organizimeve të pavarura.

Në fushën politike, opozita premtoi hapje të plotë integruese në proceset dhe institucionet evropiane, rivendosjen e marrëdhënieve me gjitha shtetet dhe institucionet, rritjen e rolit përfaqësues të Shqipërisë, njohjen e Republikës së Kosovës dhe respektimin e të drejtave të shqiptarëve atje për vetvendosje, garantimin e të drejtave të minoritetit në Shqipëri dhe për një politikë afrimi dhe integrimi të shpejtë në KSBE.

Në fushën ekonomike, opozita zotohej për shpejtimin dhe thellimin e reformave, për ristrukturimin e ekonomisë në një ekonomi tregu me shumllojshmëri pronash dhe sanksionimin e tyre me ligj, për afirmimin e inciativës së lirë dhe për një angazhim serioz për privatizimin dhe pronën prvate në fshat.

Oratorë të tjerë, studentë, intelektualë dhe punëtorë mbajtën gjallë atmosferën festive të rreth 50 mijë pjesëmarrësve në miting. Tashmë ngjarjet ndiqeshin nga gazetarë dhe fotoreporterë, kameramanë dhe fotografë vendas dhe të huaj. Dikush në mikrofon kërkoi të sulmonte në emër diktatorin E.Hoxha, por reagimi i mitingut ishte jounanim, duke mos u kuptuar, nëse heshtja e një pjese ishte shenjë protestuese apo miratuese.

Thirrjet “E duam Shqipërinë, si gjithë Evropa”, “Liri demokraci”, “Kosova Republikë”, “Rrofshin refugjatët”, “Kthehu Kadare!” etj, u përsëritën dhjetëra herë gjatë mitingut. Në fund u komunikua rikthimi i studentëve në mesim që të nesërmen dhe fillimi i punës për organizim e plotë të opozitës së parë politike dhe demokratike në Shqipëri, Partisë Demokratike të Shqipërisë.

Prezantimi i parë publik i lidershipit intelektual të opozitës, dha shanse se përkrahja dhe besimi ndaj tyre do të ishte gjithnjë në rritje. Berisha dhe Pashko ishin figurat më të njohura liberale dhe opozitare të muajve të fundit të ‘90-ës. Berisha ka konfirmuar faktin se bashkërisht me Pashkon dhe me A.Meksin përgatiten dhe hartuan programin minimal të PDSH-së,(28) program që për presidentin e ardhshëm “ishte shumë i mirë dhe realisht u bë pasaportë jetike e PD-së për në Evropë”. Ky lidership i parë intelektual i opozitës shqiptare, u vlerësua lart edhe nga pjesa më serioze e shtypit botëror. Një koment i agjencisë Reuters, veçoi (29) se: “udhëheqësit e PD-së qenë të zotë të kontrollonin vetveten dhe situatën dhe të vendosnin një komunikim të mirë me masën”.

Kalimi nga miting në një forcë politike, nuk ishte një rutinë e thjeshtë por një proces i gjatë dhe i mundimshëm politik. Opozita në ditët e para të shfaqjes së vet ligjore, më shumë sesa politikanë profesionistë në lidershipin e saj provizor kishte njerëz të kulturuar, reformatorë dhe liberalë që besonin dhe shpresonin tek ndryshimi i tërë shoqërisë. Ky ndryshim i menjëhershëm i shoqëruar me shndërrimin e shqetësimit dhe përgjegjësisë nga individuale në shoqërore, bëri që në hapat e para të saj, opozitës t’i imponoheshin hapa dhe qendrime aspak të dëshirueshme për synimin e saj madhor. Gafat e para të një pjese drejtuese të opozitës në deklarata emocionale politike apo në bindjen mashtruese për fitore absolute në zgjedhjet e para pluraliste të marsit 1991, janë tërësisht të justifikueshme dhe duhen parë brenda kohës kur u bënë, jashtë çdo tendence paragjykimi. I tillë duhet konsideruar edhe paradoksi se megjithëse opozita ishte deklaruar si antikomuniste dhe antisocialiste, në programin e saj minimal ajo ishte e imponuar nga ligji në fuqi ta emërojë Shqipërinë si “Republika Popullore Socialiste e Shqipërisë”.

Afrimi i një grupi të gjerë intelektualësh pranë opozitës së parë shqiptare kishte rëndësi të madhe. Nga shumë vëzhgues dhe analistë të atyre ngjarjeve, lidhja publike mes intelektualëve dhe studentëve në frontin antikomunist ishte vendimtare dhe është konsideruar si suksesi më i madh i opozitës. Ndryshe nga periudha e vështirë e izolimit dhe injorancës komuniste, opozita dha shembullin e parë konkret sesi vendi mund të udhëhiqej nga pjesa më e emancipuar dhe më intelektuale e shoqërisë.

Vlerësimet për opozitën e re shqiptare ishin të menjëhershme. Departamenti i Shtetit, Bashkimi Evropian, misionet e huaja diplomatike dhe tërë shtypi perëndimor u treguan unanim dhe entuziaztë në lartësimin e lëvizjes studentore dhe themelimit të opozitës shqiptare. Njëherësh me ta, shkrimtari më i njohur shqiptar I.Kadare deklaroi(30) se: “Shqiptarët, siç u shpresua me të drejtë, arritën shumë shpejt në konsensus kombëtar për të krijuar një opozitë sa të vendosur aq edhe me nivel të lartë në çdo pikëpamje. Fakti që në krye të saj ishte inteligjenca dhe studentët ishte kuptimplotë. Partia Demokratike Shqiptare ishte ndër partitë më të forta e të qarta opozitare që u krijuan në krejt Lindjen gjatë vitit 1990. Me këtë akt, shqiptarët duke sfiduar profecitë cinike i dëshmuan botës se ishin shumë më të qytetëruar e më evropianë, sesa disa që i përmendnin ditë e natë këto fjalë që gjendeshin prej tyre aq larg”.

Opozita: kalimi nga front antikomunist në parti politike:

12 dhjetori 1990 formalisht themeloi opozitën shqiptare. Orët, ditët, javët dhe muajt e mëpasshëm konkretizuan ekzistencën dhe siguruan mbijetesën e kësaj opozite. Dhjetori dhe lëvizja studentore krijuan shansin që akti historik i krijimit të PD-së të shndërrohej realisht, në akt për krijimin e një fronti të përbashkët dhe sa më të gjerë antikomunist. Kjo ishte arsyeja, që fillimisht në radhët e PD-së dhe në aktivitetet e saj publike u afruan të gjitha kategoritë e forcave të sotme të djathta politike. Balllistët, monarkistët, konservatorët, republikanët, liberalët, demokristianët, ish-të përndjekurit politikë, të burgosurit e ndërgjegjës në dhjetor 1990 ishin pjesë aktive dhe e pandarë e opozitës së vetme ligjore, PDSH-së.

Evoluimi i proceseve demokratike në Shqipëri krijoi mundësitë që këto kategori qytetarësh me bindje dhe interesa të përcaktuara ekonomike, sociale dhe politike të largoheshin nga PD-ja dhe gjenin strehë në parti të profilizuara sipas alternativave të mësipërme. Dalja me vonesë në profilin e vet politik të ballistëve, monarkistëve dhe grupeve të tjera më nacionaliste, lidhej edhe me mentalitetin politik dhe social të tranzicionit shqiptar. Fillimet e pluripartizmit nuk arritën të siguronin një larmi alternativash politike, por vetëm dy fronte kundërshtare dhe opozitare, komunistët dhe demokratët. Të tjerët u ndienë ende të frikësuar dhe të pafuqishëm të t’u përshtatur dhe prezantuar publikisht me konkurencën pluraliste. Në dhjetor 1990 dhe muajt e parë të vitit 1991, as që mund të imagjinohej të flitej dhe propagandohej për grupimet tradicionale nacionaliste, si ballistët dhe monarkistët. Regjimi komunist ishte treguar i pamëshirshëm për 45 vjet në ndërtimin dhe zbatimin e një propagande të ashpër antikombëtare dhe demagogjike kundër tyre, saqë edhe në radhët e demokratëve kishte nga ata nismëtarë që i trembeshin afrimit në drejtim të figurave disidente të lidhura me këto kategori.

Krijimi i Partisë Demokratike u bë në bazë të një vullneti dhe dëshire të jashtëzakonshme të studentëve dhe pedagogëve të tyre. Ky akt nuk kishte skenarë dhe imitues të gatshëm, por ishte shprehje e tërë aspiratave, ëndrrave dhe iluzioneve të pafundme të mijëra shqiptarëve për liri, demokraci dhe përparim. Formalisht, akti i krijimit të opozitës u realizua në një rrugë mjaft të thjeshtë. Nga mitingu i madh i studentëve dhe solidariteti i pedagogëve, vullnetarisht, u afruan dhe nënshkruan themelimin e opozitës të gjithë ata të pranishëm që e ndienë këtë si një bindje personale dhe detyrim ndaj vetvetes, familjes dhe shoqërisë. Numri, dëshira, vullneti dhe larmia e tyre ishin shumë më të madha sesa kufizimet juridike për minimumin ligjor për krijimin e një force politike.

Në listën e nismëtarëve shumica absolute dominohej nga studentët më aktivë të demonstratave të 8-9 dhjetorit. Më pas vinin pedagogët, intelektualët dhe vetëm një numër i vogël i përkiste punëtorëve. Kjo përbërje formale e listës themeluese të PD-së kishte domethënien dhe arsyetimet e veta objektive dhe subjektive. Më 12 dhjetor 1990, Tirana ishte kryeqendra e vendit dhe qyteza studentore ishte e vetmja pjesë me të vertetë e çliruar dhe evropiane e Shqipërisë. Por, në thellësi të qyteteve dhe fshatrave shqiptare, me 12 dhjetor 1990 ndodheshin ende 18 kampe përqendrimi dhe 14 burgje me të burgosur të ndërgjegjes të cilët në mungesë të imponuar fizike iu bashkuan opozitës shqiptare vetëm disa ditë pas miratimit të saj ligjor.

Ky realitet i kushtëzuar nga kushte dhe rrethana krejt të ndryshme la hapësirë të lirë që vendin e disidentëve të vërtetë politikë, të ish-të burgosurve të ndërgjegjes dhe të trashëgimtarëve të grupimeve të njohura nacionaliste dhe antikomuniste, ta zinin kategori të tjera individësh të cilët në dhjetor 1990 për shumë arsye e panë veten në opozitë me regjimin. Në një moment aq kritik dhe të papërsëritshëm ishte normale që të afroheshin me nismëtarët e opozitës qytetarë të ndryshëm, parimet dhe synimet politike të të cilëve mund të kishin shtysa dhe synime edhe të kundërta.

Kjo përbërje dhe shfaqje interesash heterogjene, deshifrohet me shikim të parë edhe në listën themeluese të PD-së që realisht përbën dokumentin bazë të identifikimit të pozicionit politik të antikomunistëve në dhjetorin e 1990-ës. Brenda kësaj liste nuk bashkëjetojnë vetëm studentët idealistë dhe pedagogët liberalë e reformatorë, por edhe individë të kategorive të tjera të përfaqësuara nga një trashëgimi personale e familjare mjaft kontradiktore. Nëse, në regjimin komunist një ministër besnik futej në 20-30 njerëzit më të besuar dhe më të pushtetshëm të diktatorit, kjo nuk ndikoi që në nismëtarët antikomunistë të PD-së të radhiteshin edhe bij ministrash dhe deputetësh të PPSH-së. Gramoz Pashko përbën shembullin tipik të njeriut që kishte vendosur t’iu bashkohej studentëve kundër regjimit që babai i tij kishte drejtuar për më shumë se 20 vjet. Në listën themeluese të PD-së qendrore dhe dhe në radhët e para aktive të opozitës lokale nuk munguan të afrohen edhe pinjollë të tjerë, prindërit e të cilëve kishin drejtuar për vite të tëra dikastere të rëndësishme të regjimit, institucione kulturore, artistike, ndërmarrje nacionale dhe deri edhe Komitete të PPSH-së në rrethe të rëndësishme.

Sipas shumë dëshmive të ngjarjeve të dhjetorit, një pjesë e intelektualëve zyrtarë dhe pinjollëve të tjerë të piramidës komuniste e konsideronin krijimin e opozitës së parë demokratike si lëvizje të iniciuar nga Alia për mënjanimin e konservatorëve të PPSH-së. Ndonjë prej tyre u afrua me opozitën, thjesht për shtysë hakmarrjeje personale ndaj eksponentëve drejtues të regjimit. Brenda atyre që u afruan fillimisht me opozitën kishte edhe nga ata intelektualë dhe qytetarë të tjerë që e menduan dhe e konceptuan krijimin e një force politike rivale me komunistët si shans për të larguar nga pushteti drejtuesit injorantë si M.Asllanët dhe P.Miskot dhe për të zënë kolltuqet e tyre zyrtare. Pavarësisht nga alergjia e jashtëzakonshme që të rinjtë, breza të tërë shkrimtarësh dhe krijuesish të talentuar dhe të denigruar nga regjimi kishin për kreun politik të Lidhjes së Shkrimtarëve Dh.Shuteriqi, asnjë prej nismëtarëve të opozitës nuk reagoi, protestoi apo dyshoi në sinqeritetin e vajzës së tij për t’iu bashkuar aktit historik të themelimit të opozitës antikomuniste. Dhënia fund e psikologjisë së luftës së klasave si pasojë e biografive familjare, ishte një tregues tjetër i një mentalitetit të ri qytetar dhe politik që opozita krijoi dhe trashëgoi që në ditën e parë të jetës së vet publike.

Në betejën për ngritjen e strukturave politike të opozitës në gjithë Shqipërinë, është e natyrshme që të kenë depërtuar edhe elementë keqdashës nga sigurimi dhe pjesa tjetër e fshehtë e regjimit. Kjo ka ndodhur në formimin e çdo force politike shqiptare, siç vazhdon edhe sot të ndodhë. Çdo palë kundërshtare përpiqet të fusë në radhët e rivalit politik, të besuarit e vet, përgjegjësia dhe detyra e të cilëve është e përkohshme. Pak a shumë kështu mund të ketë ndodhur ditët e para të themelimit të saj edhe me PD-në. Në favor të këtij dyshimi flasin dy fakte tronditëse. Së pari, evidentimi si bashkëpunëtor të sigurimit të shtetit të një grupi aktiv politikanësh që megjithëse ishin nismëtar të PD-së brenda viteve 1991-96 u larguan demonstrativisht prej saj. Së dyti, në vitin 1995 kur PD-ja realizoi ristrukturimin e saj të plotë në nivele lokale, numri i të larguarve si ish-bashkëpunëtorë të sigurimit të shtetit, sidomos në rrethe periferike ishte çuditërisht shqetësues.

Ramiz Alia ishte shfaqur i frikshëm dhe i drejtëpërdrejtë në deklaratën e 11 dhjetorit përpara grupit të studentëve se: “Ju nuk i dini mirë ca gjëra. Jeni shumë të rinj. Ndaj ju bëni lojën tuaj dhe unë do të bëj lojën time.” Shumë herë gjatë këtyre viteve shtypi dhe politika shqiptare i është rikthyer komentit të këtyre fjalëve të udhëheqësit të fundit komunist të Shqipërisë, duke dënuar tiparet e përçarjes, mosbesimit të thellë, intolerancës dhe depersonalizimit të individëve të ndryshëm të klasës politike shqiptare.

Veçanërisht këto referime i janë adresuar PD-së, rruga e së cilët për profilizim si parti moderne politike ishte shumë intensive dhe plot me të papritura. Interesant është fakti se në momentin që Alia dhe opozita demokratike u vunë publikisht në fronte krejt të kundërta dhe të papajtueshme, atëherë edhe pozicioni i individëve dhe grupimeve të vogla brenda opozitës ndryshoi. Kjo shpjegon edhe faktin se brenda pesë viteve të para të jetës pluraliste të PD-së, nga radhët e saj dolën fraksione e grupazhe që iniciuan tetë parti të tjera politike që nga ata që kërkuan koalicion me komunistët dhe deri tek veteranët e ektremit të djathtë.

Referencat:

1. Gazeta “Zëri i Popullit”, faqe 1, 8 dhjetor 1990
2. Gazeta “24 orë”, Artikulli “Vjedhja e fitores”, nr 58, dhjetor 1992
3. Besnik Mustafaj: “Piedestale të zbrazura”, gazeta “Zëri i Rinisë”, 19 shtator 1991
4. Adem Krasniqi: Gazeta “Rilindja demokratike”, faqe 4, 20 shkurt 1991
5. Gazeta “Zëri i Popullit”, nr 295, 11 dhjetor 1990
6. Gazeta “24 orë”, Artikulli “Vjedhja e fitores”, nr 58, dhjetor 1992
7. Sali Berisha: Intervistë me F.Fevziun, “E diela debat”, TVSH, maj 1998
8. Sali Berisha: Intervistë me R.Papa, Emisioni “Fokus”, 11 dhjetor 1995
9. Azem Hajdari: Intervistë, “Studenti”, faqe 2, nr 1, janar 1993
10. Ismail Kadare: Libri “Nga njëri dhjetor në tjetrin”, Paris 1991
11. Besnik Mustafaj: “Piedestale të zbrazura”, gazeta “Zëri i Rinisë”, 25-30 shtator 1991
12. Ramiz Alia: Intevistë me Lino de Matteis, gazeta “24 orë”, nr 17, prill 1992
13. Ramiz Alia: Intervistë me B.Fevziun, “E diela debat”, TVSH, 5 korrik 1998
14. Ismail Kadare: Intervistë, gazeta “Gazeta shqiptare”, 21 maj 1998
15. Sali Berisha: Intervistë me R.Papa, Emisioni “Fokus”, 11 dhjetor 1995
16. Azem Hajdari: Intervistë, “Studenti”, faqe 2, nr 1, janar 1993
17. Njoftim zyrtar i Agjensisë Telegrafike Shqiptare, ATSH, “Bashkimi”, 10 dhjetor 1990
18. Eduart Selami, Intervistë me L.Ligorin, gazeta “Rilindja demokratike”, 8 dhjetor 1994
19. Blendi Fevziu: Libri “Pedistale pa statuja”, Tiranë 1993
20. Blendi Fevziu: Artikull, gazeta “Studenti”, faqe 2, nr 12, 24 dhjetor 1991
21. Adem Krasniqi: Gazeta “Rilindja demokratike”, faqe 4, 20 shkurt 1991
22. Botim zyrtar i ATSH-së dhe gazetës “Zëri i Popullit”, nr 296, 12 dhjetor 1990
23. Ramiz Alia: Libri “Shpresa dhe zhgenjime”, Tiranë 1993
24. Ramiz Alia: Intevistë me Lino de Matteis, gazeta “24 orë”, nr 43, maj 1992
25. Aleksander Meksi: Intervistë, gazeta “Republika”, faqe 3, 24 maj 1998
26. Ismail Kadare: Intervistë, radio “Zëri i Amerikës”, 12 dhjetor 1990
27. Njoftim zyrtar i gazetës “Zëri i Popullit”, nr 295, 12 dhjetor 1990
28. Sali Berisha: Intervistë me R.Papa, Emisioni “Fokus”, 11 dhjetor 1995
29. Peter Humphrey: Koment i “Rojter”, ribotuar në gazetën “Rilindja Demokratike”, 5 janar 1991
30. Ismail Kadare: Libri “Nga njeri dhjetor në tjetrin”, Paris 1991

Lista themeluese e Partisë Demokratike të Shqipërisë (PDSH).

1. Abaz Muharrem Veizi mekanik
2. Admirim Xhevahir Xhindi student
3. Adnand Asim Berdica student
4. Ardian Meçan Malaj punetor
5. Adriatik Simon Dhimpali student
6. Adriatik Avni Hazerai student
7. Afrim Lulash Krasniqi student
8. Afroviti Panajot Maçaj student
9. Agim Avni Buxheli operator
10. Agim Xhazo Hodaj punetor
11. Agim Merdan Hasaj student
12. Agron Vehbi Bala redaktor
13. Agron Simon Çika mekanik
14. Agron Ymer Domi operator
15. Albana Zeqir Malaj studente
16. Albert Pilo Jerasi pedagog
17. Albert Lutfi Shehu mekanik
18. Aleks Gjergo Andoni student
19. Aleksander Gabriel Meksi arkitekt
20. Aleksander Luigj Patoci student
21. Alfred Rrok Gemi student
22. Alfred Hydri Kolami student
23. Ali Zenel Sata teknik
24. Alketa Jorgaq Vito studente
25. Alqi Stavri Çelemenga student
26. Alma Isak Babaramo studente
27. Alma Mete Bendo studente
28. Altin Sotiraq Gjergo student
29. Altin Hamit Qoshja student
30. Altin Zir Vranaraj student
31. Andrea Filip Leko student
32. Aneta Paskal Daiu studente
33. Anila Gjergji Xhillai studente
34. Anila Resul Kaso studente
35. Anilda Hasan Ibrahimi studente
36. Ante Jorgo Koja ekonomist
37. Arben Sami Basha pedagog
38. Arben Beqir Broci student
39. Arben Ali Demeti pedagog
40. Arben Lulash Dreshaj student
41. Arben Jakup Ibroja student
42. Arben Fahri Imami pedagog
43. Arben Bektash Ismaili student
44. Arben Pandi Jorgji veteriner
45. Arben Irakli Prifti student
46. Arben Ramiz Lika student
47. Arben Faik Meçe pedagog
48. Arben Ndreko Ramo inxhinjer
49. Arben Ali Sadiku student
50. Arben Kujtim Sula student
51. Arben Aleksander Tashko pedagog
52. Ardi Pirro Stefa student
53. Ardian Mehmet Mehmeti student
54. Ardian Agostin Palushi student
55. Ardian Mandi Petrollari student
56. Ardian Ramadan Saraçi inxhinjer
57. Ardian Ismail Shehu inxhinjer
58. Arian Muharrem Gjikondaj inxhinjer
59. Arian Theodhor Gjoni punetor
60. Arjan Murat Manahasa student
61. Arleta Preng Gjoka studente
62. Arsen Dule Çaushi student
63. Arta Habib Bajrami studente
64. Artan Edi Asllani studente
65. Artan Avduraman Mezini punetor
66. Artan Arshi Taullai student
67. Artan Guri Shytaj student
68. Artur Skender Ajazi student
69. Artur Arif Biba student
70. Artur Shpetim Nepravishta student
71. Artur Rexhep Zuriqi student
72. Asllan Vangjel Kalia student
73. Astrit Skender Minarolli punetor
74. Atnan Xhemal Samarxhiu inxhinjer
75. Azem Shpend Hajdari student
76. Bardhok Mark Pecnikaj student
77. Bardhyl Rexhep Reso inxhinjer
78. Bashkim Osman Gazidede pedagog
79. Bashkim Bedri Gjergji redaktor
80. Bashkim Rexhep Omeri student
81. Bashkim Fehmi Sala inxhinjer
82. Bashkim Malo Zahaj skenograf
83. Bedri Xhevit Sakaj mesues
84. Behar Sinan Xhodia student
85. Besim Ramazan Mamaçi inxhinjer
86. Besnik Mehmet Bajra student
87. Besnik Azem Kaloshi student
88. Besnike Enver Bashi studente
89. Bexhet Mehdi Reso veteriner
90. Bislim Selim Ahmetaj student
91. Blend Mario Ashiku mesues
92. Blendi Agim Gonxhaj student
93. Bujar Kasem Ballo inxhinjer
94. Bujar Vasfi Barçi ekonomist
95. Bujar Nezir Bujari pedagog
96. Bregina Lirim Llubani studente
97. Bregina Sazan Kaleshi studente
98. Çilieta Kostaq Mitro studente
99. Darjana Kristaq Luli studente
100.Dashamir Hamit Shehi ekonomist
101.Demir Aqif Sakaj student
102.Dervish Rexhep Kurteshi mesues
103.Dilaver Esat Ismaili teknik
104.Donika Leonidha Kapidani studente
105.Doreida Vangjo Petro studente
106.Dragush Seit Canga mjek
107.Drini Nuredin Zoto elektricist
108.Dritan Durim Koçia student
109.Dritan Pirro Loli student
110.Dritan Vasillaq Shano student
111.Dhimiter Mihal Doka pedagog
112.Dhori Sotir Zoto punetor
113.Dhurata Qemal Leka inxhinjere
114.Dhurata Nuredin Zoto zooteknike
115.Edgar Rahmi Myzyri mekanik
116.Edlira Bedri Dedja pianiste
117.Edlira Eqerem Methoxha studente
118.Edmond Janaq Budina pedagog
119.Edmond Skender Dragoti pedagog
120.Edmond Lavdosh Dulaj historian
121.Edmond Gjovalin Jakaj student
122.Edmond Betim Kertusha kengetar
123.Edmond Eqerem Lezo student
124.Edmond Sotir Mino punetor
125.Edmond Jorgo Mosko elektricist
126.Edmond Astrit Nemeçka mesues
127.Edmond Vani Trako peagog
128.Edmond Skender Tupja perkthyes
129.Edmond Ilia Xhomaka student
130.Eduart Isa Dervishi pedagog
131.Eduart Luan Prodani inxhinjer
132.Eduart Aqif Selami estet
133.Eduart Spiro Toni student
134.Eduart Xhevit Zaloshnja pedagog
135.Ejup Adem Gashi arsimtar
136.Elsa Robert Ballauri shkrimtare
137.Emil Gaqo Prodani inxjinjer
138.Emin Edmond Barçi ekonomist
139.Enela Vangjel Pici studente
140.Engelfrida Andrea Idrizi kritike letrare
141.Enkelejda Pandeli Seva studente
142.Enkelejda Piro Stefa studente
143.Enver Hasan Mustafaj pedagog
144.Ermenita Gjergji Xhillai studente
145.Ermira Dilaver Mullaj studente
146.Ermira Zyhdi Shpetimi studente
147.Ernest Ndue Marku student
148.Ervin Petrit Peshkepia student
149.Eugen Spiro Toni student
150.Esat Abdulla Emiri pedagog
151.Fadil Sulejman Sallufi inxhinjer
152.Fatjon Ali Batku student
153.Fatmir Ismail Behluli nepunes
154.Fatmir Ali Tole piktor
155.Fatmira Shemsi Haxhiu shkrimtare
156.Fatos Baki Kongoli shkrimtar
157.Fatos Bejto Osmanaj ekonomist
158.Ferdinand Arif Mara operator
159.Flamur Riza Boja student
160.Flamur Arif Koçi regjizor
161.Franc Frederik Ceroni teknik
162.Frrok Mark Çupi gazetar
163.Gazmend Shezai Shpata student
164.Gazmend Ahmet Mahili student
165.Genc Stefanaq Pollo arkeolog
166.Genc Pellumb Ruli ekonomist
167.Genc Minella Trebicka mesues
168.Genci Qirjako Anastasi inxhinjer
169.Gentian Sotir Kreci student
170.Gerti Ilia Kuqi student
171.Gezim Rasim Koçi student
172.Gezim Mahmut Shima inxhinjer
173.Gramoz Josif Pashko ekonomist
174.Greta Thoma Kondi studente
175.Gjergji Mihallaq Stoja teknik
176.Gjon Bib Leka inxhinjer
177.Hajrie Mehmet Çela student
178.Haxhi Mehmet Doma punetor
179.Hektor Prokop Glini inxhinjer
180.Hektor Haxhi Kapllani student
181.Helidon Ylvi Tahiri student
182.Herkole Pirro Sava pedagog
183.Herman Thanas Rrudha student
184.Hiqmet Bujar Zateria agronom
185.Hysen Zyhdi Saraçi mekanik
186.Ilenja Spiro Mehilli studente
187.Ilir Muharrem Caci student
188.Ilir Ismail Dizdari student
199.Ilir Qebir Hysi ----------
190.Ilir Dalip Kurti student
191.Ilir Themi Lilo student
192.Ilir Teki Malindi jurist
193.Ilir Mezan Mehmeti student
194.Ilir Myftar Myftari inxhinjer
195.Ilir Petri Radovicka inxhinjer
196.Ilir Dhimiter Vreto teknik
197.Ilir Hakik Zyfi student
198.Ilirjan Xhelo Beqiri student
209.Ilirjan ‚ajup Rusmali jurist
200.Ilirjan Themo Kaxhiani -----------
201.Ina Luan Kumi studente
202.Ingrid Hysen Qerimi studente
203.Ingrid Pandeli Siapeta ---------
204.Izet Idriz Haxhia student
205.Ivoni Kristaq Reso shkrimtare
206.Jaho Zeqir Zeqo inxhinjer
207.Jakov Sllavko Plevneshi murator
208.Jani Rako Zino inxhinjer
209.Jorgo Vasil Ferro ----------
210.Kastriot Dilaver Sulçe ---------
211.Kastriot Enver Qollia elektrike
212.Ketrin Andon Cletko studente
213.Kiço Ilia Muzina student
214.Klement Kostaq Shahini mekanik
215.Klit Anton Thani student
216.Koço Vangjush Bode inxhinjer
217.Konstandin Minella Kapo inxhinjer
218.Konstandin Naum Qarri student
219.Kont Rrok Rrjodhi pedagog
220.Kostaq Stilian Kaskaviqi arkitekt
221.Kreshnik Ramadan Ndreu inxhinjer
222.Kristaq Nasi Lipe student
223.Kristaq Koço Strakosha pedagog
225.Lazer Pal Stani gazetar
226.Labeat Ndreçe Jakaj student
227.Leonard Pavli Gjini pedagog
228.Leonard Sami Kajtalli student
229.Lindita Ramadan Drizniu studente
230.Lindita Enrik Vukaj studente
231.Liri Nastas Dhame inxhinjer
232.Lorenc Hiqmet Ruzi student
233.Luan Hodo Hoxha punetor
234.Luan Xhemal Neçja student
235.Luan Rasim Pirdeni pedagog
236.Luljeta Xhezmi Mebelli inxhinjere
237.Lulzim Haxhi Çollaku teknik
238.Lulzim Veiz Elezi student
239.Lulzim Qamil Hanelli pedagog
240.Luneta Perikli Papa studente
241.Lutfi Hysni Saqe inxhinjer
242.Llambi Kristaq Pepo teknik
243.Marieta Veiz Popa studente
244.Meriglen Gjin Gjoka student
245.Marjeta Qemal Çoku studente
246.Martin Pellumb Toto inxhinjer
247.Merita Xhavit Hoxha ekonomiste
248.Mevlan Seit Shanaj regjizor
249.Mimoza Pellumb Pashko --------
250.Mimoza Man Preçi studente
251.Mimoza Bajram Sinani studente
252.Mina Pandi Cani teknike
253.Miranda Myslim Guda studente
254.Mirush Hamdi Deliallisi -----------
255.Misret Idriz Sahiti mesues
256.Nardi Todi Gremi pedagog
257.Nashifer Hysen Manahasa nepunese
258.Ndue Ndue Lugja student
259.Ndriçim Xhavit Xhepa aktor
260.Neki Llambi Dervishi student
261.Nereida Sami Kapisyri studente
262.Nesip Petrit Kavo teknik
263.Neshat Qazim Gjinali inxhinjer
264.Nikolla Pandeli Janina matematicien
265.Odhise Kristo Grillo shkrimtar
266.Paulin Vasë Kola pedagog
267.Pandeli Arqile Çavo teknik
268.Perparim Njazi Demi inxhinjer
269.Perparim Elmaz Haxhikaj punetor
270.Perparim Avdi Malaj student
271.Petraq Dhimiter Shomo pedagog
272.Petrika Nella Trebicka inxhinjer
273.Petrit Lirak Dodbiba pedagog
274.Petrit Tom Legisi student
275.Petrit Nevruz Ruka skenarist
276.Petrit Fadil Zeqiri student
277.Pirro Sokrat Gjini inxhinjer
278.Prenç Gjon Zogaj botues
279.Qazim Tahir Striniqi inxhinjer
280.Ramazan Abdurrahman Hysa botues
281.Rasim Mal Hasanaj mesues
282.Refit Maske Nushaj mekanik
283.Remonda Kareman Prendi teknike
284.Rexhep Ali Aliaj piktor
285.Rexhep Mustafa Karapici inxhinjer
286.Rezart Fejzi Mujo student
287.Ridvan Edmond Peshkepia student
288.Rinush Fetah Idrizi studiues
289.Robert Janaq Budina student
290.Robert Elmaz Haxhia punetor
291.Robert Musa Mane inxhinjer
292.Roland Halil Pitarka laborant
293.Sadik Muhedin Sadikaj student
294.Saimir Ahmet Lolja peagog
295.Sajmir Mustafa Avxhiu student
296.Sali Ram Berisha kardiolog
297.Selaudin Suat Badra punetor
298.Sevim Hilmi Arbana botuese
299.Sinan Mane Brahaj nepunese
300.Skender Xhafer Allkja inxhinjer
301.Skender Musa Milaqi student
302.Skender Stavro Pashko teknik
303.Sokol Bujar Tafaruqi student
304.Sokol Rafet Shalci teknik
305.Sokrat Andon Nesturi inxhinjer
306.Sokrat Gaqo Loli bibliograf
307.Sotir Llambi Qirjaqi teknik
308.Stavri Milo Marko student
309.Stefan Dhimiter Dhimitri pedagog
310.Spiro Leonidha Cura student
311.Sulejman Halil Mato shkrimtar
312.Shaban Rexhep Memia biolog
313.Shahin Halit Kadare mjek
314.Shenasi Ali Rama poet
315.Shkelqim Nezir Daja regjizor
316.Shkelqim Mehmet Kalaja student
317.Shkelqim Mustaf Mustafa student
318.Shpendi Luan Kubarçe ----------
319.Shpetim Kasem Shkurti student
320.Shuaip Selfo Beqiri student
321.Taulant Tefik Biturku student
322.Tefalin Gjovalin Malshyti student
323.Tereza Dede Marku studente
324.Tomor Sali Kokona koreograf
325.Tomor Maske Nushaj inxhinjer
326.Toni Beniamin Guraziu punetor
327.Thanas Anastas Mitro student
328.Thanas Koço Qirinxhi mesues
329.TheodhoraTheofan Nepravishta arsimtare
330.Thodhora Kristofor Zeno studente
331.Valbona Dilaver Bedini studente
332.Vangjel Sotir Kozma teknik
333.Vasilika Andon Strakosha nepunese
334.Vehbi Islam Sallaku laborant
335.Viktor Resmi Hebibasi pedagog
336.Vladimir Myfit Maliqi teknik
337.Vladimir Jorgo Shahini pedagog
338.Vladimir Myrfet Spaho biolog
339.Vullnet Hysen Spahiu student
340.Yzeir Agim Muço inxhinjer
341.Zamir Bedri Shehu student
342.Zenel Mustafa Hoxha inxhinjer
343.Zyber Fadil Dashi kengetar