Rëndësia e autorëve të vjetër për gjuhën e sotma Shqipe.

RËNDËSIA E AUTORËVE TË VJETËR PËR GJUHËN E SOTME SHQIPE...

1.
Në të gjitha letërsitë evropiane shkrimtarët e vjetër gëzojnë një vend nderi
jo vetëm për guximin që kanë pasur për të përballuar vështirësitë e mëdha
të themelimit të traditës së shkrimit në gjuhën amtare, por edhe për vlerat
letrare, sado fillestare, që kanë mundur të krijojnë.
Gjon Buzuku, për të cilin jemi mbledhur sot në shenjë nderimi e përkujtimi,
na kërkon ndjesë me përvujtëri, kur thotë: “nukë çuditem se në paça fëjyem,
këjo tue klenë ma e para vepërë e fort e fështirë për të vepëruom mbë gluhët tanë.
” Kulturat, që të qëndrojnë e të zhvillohen, kanë nevojë për themele të shëndosha
e për rrënjë të thella. Përndryshe rrebeshet e historisë i zhbijnë e i rrëzojnë.
Autorët tanë të vjetër, katër të mëdhenjtë: Buzuku, Budi, Bardhi e Bogdani, janë gurë
ciklopikë të themeleve dhe rrënjë të thella të kulturës shqiptare.
Trashëgimia gjuhësore, letrare e kulturore që na kanë lënë, ka vlerë të paçmuar.
Ata nuk do t’i mbulojë pluhuri i harresës, por do të tërheqin për shumë e shumë kohë
vëmendjen e shkencës albanologjike.
Shqipja është vërtet një nga gjuhët më të lashta të Ballkanit, por njëkohësisht edhe
një gjuhë e dëshmuar vonë në shkrim. Prandaj përcaktori të vjetër për autorët më të
hershëm të gjuhës shqipe e njëkohësisht edhe të letërsisë shqipe, ka një vlerë relative
dhe duhet parë brenda rrethanave të historisë kulturore të popullit shqiptar.
Në të vërtetë këta autorë i përkasin një kohe të re, kohës së formimit e të konsolidimit
të kulturave shkrimore kombëtare te popujt evropianë. Ata janë shprehje e pjesëmarrjes
edhe të shqiptarëve në ato rrjedha kulturore e politike të kontinentit tonë.

2.
Për shkak të njohjes tepër të kufizuar (Buzuku u rizbulua më 1909),
veprat e tyre nuk patën ndonjë ndikim të drejtpërdrejtë në procesin
e zhvillimit të shqipes së shkruar dhe krijimit të letërsisë shqiptare
gjatë Rilindjes Kombëtare.
Nga rilindësit, me sa dimë, vetëm Kristofor Kristoforidhi i pati njohur
dhe veprat e Budit e të Bogdanit dhe i ka vjelë e i ka përmendur
herë pas here për të zgjeruar gjeografinë e dëshmimit të fjalëve në
Fjalorin e tij të gjuhës shqipe. Rilindësit u nisën nga gjuha e gjallë që
flitej në kohën e tyre në trevat prej nga vinin.
Ata pasqyruan në veprat e tyre gjuhën e kohës dhe jo traditën
shkrimore, qoftë edhe të Bogdanit, si autori më i vonë e më pranë
gegërishtes së kohës së re. Në njëfarë kuptimi gjuha shqipe nisi të
lëvrohej përsëri nga e para gjatë Rilindjes.
Por lëvrimi i gjuhës shqipe që nga autorët e vjetër e deri sot
përshkohet në mënyrë të pandërprerë nga vetëdija e përgjegjësisë
së lartë dhe e detyrës ndaj gjuhës amtare si shprehje e dashurisë
dhe përgjegjësisë ndaj vendit e ndaj popullit.
Gjon Buzuku na thotë se e shkroi veprën e tij fort të vështirë “en së
dashunit së botësës sanë” dhe “me zdritunë pak mendetë” e popullit
të vet “ndë Arbanīt”, për të cilin i lutet Zotit, që ta shpëtojë nga
mortaja (nënkupto: robëria turke).
Ato që Buzuku i ka thënë me fjalë të kursyera, po të ndiera,
pasardhësit e tij i kanë thënë shprehimisht.
Pjetër Budi rrëfehet se shkrimet e tij “dëshmonjënë se i madh ka
qenë gjithëherë kujdesi e dëshiri i zemërësë sime për ndimë të
Patriesë e të gjuhusë sanë, qi u vduorë ende po vdarenë ma të
shumën veçëse për letrë e për të mpsuom” dhe ankohet se gjuha po
prishet edhe prej pakujdesisë së “diesve dhe letërorëve” të kohës së vet.
Frang Bardhi në parathënien e fjalorit latinisht – shqip (1635) rrëfen
se i hyri punës për atë vepër “Tue pasunë ditë e për ditë …kujtuem
se me qish do copë libër keshë me ndihmuem mbë nja anë gjuhën
tanë qi po bdaretë e po bastardhohetë.”
Pjetër Bogdani gjithë në këtë hulli te parathënia (“Të primitë përpara
letrarit”) e veprës së vet madhore ankohet për “petkun e shqerrë të
gjuhës sanë, që me dijet dvuer ende fjalëtë”, bën thirrje për të mos
e lënë “dijenë e gjuhën e dheut (nënkupto: atdheut) me u dvarunë”
dhe trishtohet “tue vum roe të gjymtëtët e gjuhësë arbëneshë e silla
për të pakë të vetë, të madhe pjesë huan gjuhëshit konfinjëtare…”.
Ai rrëfen më tej: “M’u desh pra me djersë të mëdhā me qitunë mbë
dritë shumë fjalë plaka e të harrueme” që “të mos dvārenë fjalëtë,
të silatë sa e kanë po ntretenë”. Këta autorë kanë vepruar kështu
me vetëdije të plotë për ta shpëtuar dhe për ta këndellur gjuhën
shqipe. Jo rastësisht Eqrem Çabej në artikullin e njohur “Për pastërtinë
e gjuhës shqipe” i drejtohet pikërisht veprës së tyre të frymëzuar
nga ndjenja atdhetare për të argumentuar se pastrimi i gjuhës nga
“mishi i huaj” i huazimeve të panevojshme “është një detyrë
shkencore, njëkohësisht edhe kombëtare. Nuk është aspak një
shenjë shovinizmi, shqiptari nuk e ka traditë shovinizmin.”
Veprat e autorëve të vjetër ruajnë vërtet një visar të vërtetë
fjalësh, shprehjesh e mënyrash të thëni.
Ata janë krijuesit e leksikut dituror të gjuhës shqipe.
Në veprat e tyre gjejmë mjaft fjalë të prejardhura me kuptim
abstrakt si dhe emërtime personash e sendesh sipas tiparesh të
ndryshme, si p.sh. amëni ‘maternitas’, amëshim, i amëshuem,
andërrues, -i, anëmiqësi, i arësyeshim, argëtoj, banjëtar ‘balneator’,
bashkari, begati, bijëni, çkushëllim (antonim i ngushëllim), i
derpëtueshim (i depërtueshëm), dëshminjëni (dëshmi), i dijtëshim,
dhelpëni, dhelpënisht, dhunëtijë, fjalëtar, dëftues, i dijtëshim,
fajëtuer, fajëtore, fëlligështi, fëmijëni, fjalëtar, i frujtueshim (i
frytshëm), grykësi, gjetës, gjuhëtar ‘elokuent’, gjukatës, hirplote,
kangëtuer, kërkim, këshilltar, konfinjëtar-e, kopshtar, krijues, krye
‘kapitull’, kujtim, kumbim, kushtim, kundërshtar, kundërshti, lagësinë,
landëtar (zdrukthëtar, ai që punon lënd druri), letërar, lëngim,
ligjëratë, lutës, madhështi, madhështuer, madhështues,
madhështueshim, mbarim, miqësi, miqësisht, mjesëditë, mjeshtëri,
mjeshtërisht, moralisht, mrekullisht, i mrekullueshim, mundim,
muratuer, -ori, i ndërmjetshim, ndëshkues, ndjekës (ithtar, imitues),
njerëzisht, xanës (nxanës), i padurueshim ‘intolerans’, i
papushtueshim, peshkësujë ‘pishinë’, i përbrendshëm, me
përderdhunë, i përflakshëm, i përkotunë ‘somnifer’, i përkujdesshim, i
përmallshim, përmbiemnoj, përndjek, i përzjarmshim, predikim,
pushim, i pushtetshim pushtues ‘possessor’, reshëtimë ‘reshje, të
reshura’, rrëfim, sendërgji, shkollar, shqyrëtim, shqyrëtues,
tradhëtisht, ujësim, urta, urti-a, vepërues, vetëmi, vistar ‘visar’,
vjershëtar, i vullëndetshim, zdrit, zotërisht etj.,etj.
Një pjesë e këtyre duket se janë krijuar nga ata vetë. Kështu ata
hapën një rrugë të frytshme për pasurimin e gjuhës sonë të shkrimit
qoftë me fjalë plaka e të harruara, qoftë me krijime të reja.
Kjo rrugë doli shumë e frytshme gjatë Rilindjes dhe vijon edhe në
ditët tona. Sot, kur falë punës së pionierit të leksikografisë historike,
prof. Kolë Ashtës, dhe përkujdesjes së sektorit të albanologjisë në
Universitetin e Shkodrës leksiku i autorëve të vjetër është i botuar
me kritere shkencore, janë kushtet që ai të studiohet e të
vlerësohet edhe si dëshmi e përpjekjeve për lëvrimin e gjuhës dhe
për pasurimin e saj.

3.
Një vlerë tjetër e madhe e autorëve të vjetër është se ata na
dëshmojnë me veprat e tyre një fazë të gjuhës sonë kur dy
kryedialektet e saj ishin më afër me njëri-tjetrin dhe vetë gegërishtja
ishte më e njësishme. Kjo dëshmi e tyre ka ndikuar që lëvruesit e
gjuhës shqipe nga treva e Shkodrës të heqin dorë shkallë-shkallë
nga pasqyrimi në shkrim i disa tipareve fonetike vendore si thjeshtimi
i dyzanoreve ue, ie, ye në u, i, y (shkue: shku, diell: dill, thye: thy)
dhe i grupeve me bashkëtingëllore hundore mb, nd, ng, ngj (mbush:
mush, nder: ner, ngusht: ŋusht, ngjall: njall).
Komisia Letrare, duke pasur parasysh edhe autorët e vjetër, formuloi
këto rregulla:


4.
Tufat e bashkzanorevet mb e nd, do të shkruhen në formën e vjetër
të ruejtun në dialektin tosknisht; për shembull nderë, ndrikullë, vend,
katund, mbret, mbathë, mbushë, kambë etj.

5.
Dyzanoret ie, ue, ye, të cilat në djalekt t’Elbasanit janë përmbledhun
në zanoret e gjata i, u, y (thu, ftu, përru, punu, mu; qill, dill, shtill;
kry, ly, rrëfy etj.) do të shkruhen të plota ashtu si janë në djalekt
tosknisht e në disa djalekte gegnishte (thue, ftue, përrue, shkue,
punue, mue; qiell, diell, miell, shtiell; krye, lye, rrëfye etj.).

6. Ë-ja mund të gjindet përpara apo përmbrapa rrokjes së theksuese,
aty ku e lyp etymologjia e ku përdoret në tosknishte; p.sh. përrue,
rrëfye, këndue, mollë, punë, bardhë, gjatë etj.
Te kjo rregull e fundit është për të vënë re se “aty ku e lyp
etymologjia” do të thotë ku është shkruar së lashti nga autorët e
vjetër. Pra, Komisia në këtë pikë vendosi shprehimisht zbatimin e
parimit etimologjik për gegërishten letrare, për ta afruar me
toskërishten, ku në rastet e mësipërme zbatohet thjesht parimi
fonetik. Gjuha e autorëve të vjetër ka shërbyer kështu si njëfarë
emëruesi i përbashkët për të zgjidhur drejt disa çështje themelore të
drejtshkrimit të gjuhës shqipe, duke zbritur te një fazë më e vjetër
përbashkët.

7.
Në historinë e përpjekjeve për formimin e shqipes letrare autorët e
vjetër zënë pa dyshim vendin e nismëtarëve dorëmbarë.
Ka shumë arsye që na bëjnë të besojmë se edhe Buzuku nuk u shfaq
ashtu krejt papritur si një mal në mes të fushës. Duke e përsiatur
thellë karakterin e përgjithshëm të gjuhës së Buzukut në Hyrjen
studimore të botimit kritik të “Mesharit”, prof. E. Çabej arrinte në
përfundimin se “Kemi të bëjmë pikësëpari me një gjuhë letrare:
prodhim edhe i një zhvillimi të mëparmë të shkrimit edhe i përpunimit
nga ana e këtij shkrimtari, i përpjekjes individuale për të ngritur të
folët popullor në një shkallë më të lartë të përdorimit” dhe se ky libër
është “një vazhdim e njëkohësisht një fillim”.
Pjetër Bogdani e dëshmon në mënyrë të drejtpërdrejtë veprimin e tij
të vetëdijshëm për të përzgjedhur mjetet dhe format gjuhësore:
“tue kjanë unë prej Guri ndë Hastë, Sanxhakijet së Dukagjinit,
Dioçezit së Prezrendit, m’anshtë dashunë me djersë të mëdha,
shumë fjalë me ndrequnë ndë dhē të Shkodrësë.”
Bogdani jep një mësim me vlerë edhe për kohën tonë: për të nxënë e
për të shkruar gjuhën letrare duhen derdhur “djersë të mëdha”;
prandaj nuk mund të quhen të mbështetura mëtimet e disave që
duan të sajojnë sipas dëshirës variacione vendore të gjuhës letrare,
duke kujtuar se kanë gjetur mënyrën për ta nxënë "me pak djersë".
Kjo përpjekje për formimin e gjuhës letrare është një nga faqet më të
ndritura të historisë kulturore të popullit shqiptar.
Njohja e saj si proces dhe njohja e veprës së shkrimtarëve të vjetër
është e domosdoshme për formimin e përgjithshëm kulturor e
kombëtar. Justin Rrota ka meritën se i dha shkollës shqipe libra
mësimi për njohjen e gjuhës së Buzukut.
Shkrimtarët e vjetër, si themel i kulturës letrare, kishin një vend të
denjë edhe në antologjitë shkollore të botuara para e gjatë luftës.
Një vend të mirë zënë autorët e vjetër edhe në tekstet mësimore të
botuara pas Çlirimit, deri në fillimin fushatës për revolucionarizimin e
shkollës, si edhe në “Historinë e letërsisë shqipe” të botuar nga
Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë më 1959 (vëll. I), ku kreun e
autorëve të vjetër e ka shkruar prof. Mahir Domi.
Për fat të keq hartuesit e teksteve të sotme të letërsisë duket se
janë ende nën ndikimin e paragjykimeve të viteve ’70-’80 ndaj
autorëve të vjetër. Në tekstin e sotëm të letërsisë për shkollat e
mesme të profilit shoqëror të botuar në Tiranë janë përfshirë vetëm
Pjetër Budi e Pjetër Bogdani dhe hartuesit rreken të gjejnë tek ta
fillesat e poezisë shqipe, duke lënë mënjanë punën e tyre të madhe
si lëvrues të gjuhës shqipe.
Në këtë periudhë të parë të zhvillimit të saj, letërsia shqipe nuk
mund të shkëputet nga vetë procesi i lëvrimit të gjuhës dhe të
shihet thjesht si letërsi.
Veprimtaritë që po zhvillohen në 450-vjetorin e shkrimtarit të parë të
gjuhës shqipe le të shërbejnë edhe për një mendim të ri lidhur me
vendin e autorëve të vjetër në kulturën filologjike e letrare të brezit të ri.