PASHKO VASA - E vërteta për Shqipërinë dhe shqiptarët

PASHKO VASA - E vërteta për Shqipërinë dhe shqiptarët

(Një studim kritik historik)



Përktheu nga gjermanishtja: Skënder Maçi



Botohet i plotë për herë të parë në shqip në 130 vjetorine botimit të parë dhe 185 vjetorit të lindjes së Pashko Vasës.

Përkthimin dhe botimin e kësaj vepre ia dedikojmë në shenjë mirënjohje dhe respekti të thellë të gjithë popullit amerikan, dhe në veçanti, ish-presidentit amerikan Bill Clinton, ish-kryeministrit anglez Toni Blair, ish-ministres së jashtme të Amerikes zonjës Medlin Ollbrait, dhe diplomatit Richard Holbrooke, nën udhëheqjen dhe me aktivitetin e të cilëve u bë i mundur shkatërrimi i një prej bastioneve të fundit kolonial të Europës, në mes të Europës, ndërprerja e spastrimit etnik dhe genocidit europian të rradhës ndaj popullit më të vjetër të Europës, ndaj popullit më të persekutuar të Europës, ndaj popullit më të privuar të Europës, ndaj popullit shqiptar.
Gjithashtu dëshirojmë t’i shprehim mirënjohjen dhe respektin më të madh edhe ish-presidentit amerikan George Bush i cili me ardhjen e tij në Tiranë dhe kurorëzimin e Pavarësisë së Kosovës ia ngriti edhe një herë më lart emrin dhe nderin Shqipërisë.
Përkulemi me respekt dhe mirënjohje të thellë dhe iu urojmë nga zemra: “Mos pafshi keq me sy! As ju, as familjet tuaja dhe as të dashurit e zemrave tuaja.
Bekuar qofshi përjetë!”
Përkthyesi

Pashko Vasa, ose Vaso Pasha lindi në Shkodër në vitin 1825. Pasi kreu mësimet e para në vendlindje, shërbeu si sekretar i konsullatës britanike. Më 1847 vajti në Itali dhe mori pjesë në luftën çlirimtare të popullit të këtij vendi kundër zgjedhës së huaj. Për t’u shpëtuar përndjekjeve u shtrëngua të hidhej në Stamboll, ku më pas zuri vende me rëndësi në administratën osmane. Pashko Vasa hyri që herët në lëvizjen patriotike, por veprimtari të dendur për çështjen kombëtare zhvilloi në vitet 70, kur bashkë me Kostandin Kristoforidhin, u përpoq për krijimin e një shoqërie për përhapjen e shkrimit shqip dhe ngjalljen e ndërgjegjes kombëtare. Në vitet 1878-1882 krahas Abdyl Frashërit u shqua si një nga figurat kryesore të Komitetit të Stambollit për mbrojtjen e Shqipërisë. Më 1879 ishte ndër veprimtarët më aktivë të «Shoqërisë së të shtypurit shkronja shqip». Pashko Vasa është autor i një vargu veprash me karakter politik e historik, në të cilat mbrojti çështjen e popullit shqiptar, të drejtën e tij për të rrojtur i lirë dhe i pavarur. Botoi «Skicë historike mbi Malin e Zi sipas traditave të Shqipërisë («Esquisse historique sur le Monténégro d’après les traditions de l’Albanie», Constantinopole, 1872), ku përshkroi pashallëkun e Shkodrës nën Bushatasit.
Më 1878 Pashko Vasën e gjejmë ndër nxitësit kryesorë të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Ai u afirmua si ideolog, poet, publicist dhe organizator duke shënuar një aktivizim të madh për çështjen shqiptare. Në atë kohë shërbente si këshilltar pranë Valiut të Kosovës. Ngjarjet politike përshpejtohen. Pashko Vasa forcon lidhjet me bashkëluftëtarët atdhetarë në Stamboll dhe në Korçë. Ai paraqet një kërkesë ambasadës britanike në Stamboll, ku vihet në dukje fakti se çështja shqiptare, që ka lindur, nuk duhet nënvleftësuar po duhet zgjidhur drejt dhe përkrahur.
Si personalitet i njohur politik, Pashko Vasa merr nisma dhe bën përçapje të ndryshme ndaj opinionit publik të huaj që ky të kuptonte dhe të përkrahte të drejtat e ligjshme kombëtare të shqiptarëve. Më 20 tetor 1878, Vasa i bëri një vizitë ambasadorit të Austro-Hungarisë në Stamboll për t’i treguar shkurtimisht historinë dhe gjendjen e popullit shqiptar. Ambasadori ia kërkoi me shkrim në formën e përkujtesës. Vasa ia dorëzoi fill pastaj «E vërteta mbi Shqipërinë dhe shqiptarët» («La vérité sur l’Albanie et les Albanais», Paris 1879), që njohu disa përkthime në gjuhë të tjera, në të cilën, krahas të dhënave historike mbi popullin shqiptar dhe qëllimet e luftës së tij, kritikoi administratën burokratike osmane dhe paraqiti kërkesat e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Me këtë vepër, ai renditet ndër ideologët e mëdhenj të çështjes shqiptare, bashkë me Rilindësit e tjerë. Është dashur të shkruhet shpesh mbi atë të vërtetë jetësore, sidomos nga vetë shqiptarët, se çdo periudhë historike ka njohur falsifikues të shumtë të saj, profesionistë. Janë hartuar plane gjenocide, që janë vënë edhe në jetë, duke u nisur nga falsifikimet. Vepra e P.Vasës nuk ka vetëm një titull përherë aktual. E shkruar në frymën e atdhetarizmit të zjarrtë, ajo ruan mirë argumentet-bazë të së vërtetës që mbron kundër shovinistëve, pavarësisht kufizimeve që sillte koha dhe ndonjë tepri romantike të vetëkuptueshme. Penës së Pashko Vasës i përket edhe vepra «Bosnja dhe Hercegovina gjatë misionit të Xhevdet Efendiut» («Bosnie et Hercegovine pendant la mission de Djevdet Effendi», Constantinopole 1865).
Pashko Vasa shkroi një varg veprash të cilat i shërbenin zgjidhjes së çështjes së shkrimit dhe mësimit të shqipes; «Alfabeti latin i zbatuar në gjuhën shqipe» («L’alphabet latin appliqué à la langue albanaise», Constantinopole 1878, «Gramatika shqipe për t’u përdorur nga ata që dëshirojnë ta nxënë këtë gjuhë pa ndihmën e një mësuesi» («Grammaire albanaise à l’usage de ceux qui désirent apprendre cette langue sans l’aide d’un maître», London 1887).
Pashko Vasa zuri një vend edhe në historinë e letërsisë shqiptare që po krijohej; ai është autor i vjershës së njohur «Mori Shqypni!» (1880), e cila u botua si fletë fluturuese, në vitet sa heroike dhe tragjike të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, atë Pashkoja e shkroi në pranverë 1880, qe para poemë e pavdekshme për nënën Shqipëri, e shkruar në frymën e përgjithshme të romantizmit ballkanas me nota sentimentaliste. Me dashurinë e flaktë për atdheun që dergjej nën thundrën e të huajit, me notën e dhimbjes për të, me grishjen drejtuar bashkatdhetarëve për të kapërcyer dasitë fetare dhe për t’u bashkuar në emër të çlirimit të vendit, vjersha luajti rol për zgjimin kombëtar të shqiptarëve. E vënë në muzikë, ajo u këndua si himn patriotik. Është koha kur Europa dhe sulltani, me dhunë të egër diplomatike dhe ushtarake, bënin që t’u rrëmbeheshin shqiptarëve trojet stërgjyshore, që lëvizja jonë kombëtare i mbrojti me çdo sakrificë. Vepër tjetër e Pashko Vasës në lëmin e letërsisë është «Bardha e Temalit» («Barda de Témal», Paris 1890), një nga romanet e para në letërsinë shqiptare. Aty përshkruhet mjedisi shqiptar në Shkodër në vitet 40 të shek. XIX me doket dhe zakonet karakteristike. Botoi edhe një përmbledhje me vjersha italisht “Trëndafila e gjemba” «Rose e spine»,(1873).
Që nga viti 1883 e derisa ndërroi jetë, Pashko Vasa shërbeu si guvernator i përgjithshëm i Libanit, ku edhe vdiq. Eshtrat e tij u sollën në atdhe pas Luftës së Dytë Botërore, në qershor 1978.
•“Bardha e Temali” («Barda de Témal», Paris 1890.
•“O moj Shqypni!”, 1880.
•«Skicë historike mbi Malin e Zi sipas traditave të Shqipërisë («Esquisse historique sur le Monténégro d’après les traditions de l’Albanie», Constantinopole, 1872).
•«E vërteta mbi Shqipërinë dhe shqiptarët» («La vérité sur l’Albanie et les Albanais», Paris 1879).
•«Bosnja dhe Hercegovina gjatë misionit të Xhevdet Efendiut» («Bosnie et Hercegovine pendant la mission de Djevdet Effendi», Constantinopole 1865.
•«Alfabeti latin i zbatuar në gjuhën shqipe» («L’alphabet latin appliqué à la langue albanaise», Constaninopole 1878).
•Gramatika shqipe për t’u përdorur nga ata që dëshirojnë ta nxënë këtë gjuhë pa ndihmën e një mësuesi» («Grammaire albanaise à l’usage de ceux qui désirent apprendre cette langue sans l’aide d’un maître», London 1887).
•“Trëndafila e gjemba” («Rose e spine», 1873, – italisht).


____________
1. Arkivi i Institutit të Historisë së Akademisë së Shkencave të Republikës së Shqipërisë, Dosja, Filmi A 739, 1878-1890.

I

A shtu si jeta e individëve të veçantë, po
ashtu edhe jeta e kombeve i është nën-shtruar ndryshimeve të mahnitshme. Koha – kjo barazuese e madhe e të gjitha gjërave dhe qenieve, ia nënshtron gjithçka, çfarë jeton dhe merr frymë, të njëjtave ligje. Ne shohim kudo të njëjtin ligj të rritjes, të venitjes, - ligjin e transformimit.
Të gjithë popujt duhet të kalojnë të njëjtën rrugë zhvillimi; të gjithë i paguajnë fuqisë së kohës tributin e tyre. Te të gjithë, shikojmë ne ngritje dhe rënie.
Ekzistojnë popuj, që pas periudhave të bumit dhe pasurisë, të fuqisë, janë shkatërruar, megjithatë në histori, - brezat e ardhshëm, kujtimin për ekzisten-cën e tyre dhe për rangun e tyre të dikurshëm e mbajnë gjallë, - jetojnë akoma me të; të tjerë janë më të trishtuar, megjithëse ndoshta janë përpjekur shumë fort për ekzistencën e tyre, nga historia ata janë fshirë dhe vetëm gjurmë të zbehta na japin sugjerime ndaj tyre, vetëm legjenda kujtohet për ta!

Përveç këtyre dy klasave - nga të cilat njëra përfshin popujt, të cilët e kanë humbur ekzistencën e tyre dhe kanë rilindur dhe janë ngritur lart brenda popujve të tjerë dhe tjetra përfshin në vetvete ata popuj, që janë zhdukur krejtësisht nga skena botërore, që janë shuar pa lënë mbrapa as edhe një gjurmë të ekzistencës së tyre – ka edhe një grup të tretë, dhe këtij i përkasin ata popuj, fillesa e të cilëve humbet në errësirën e lashtësisë, dhe megjithëse në mes të vështirësive shumë të mëdha, rrethuar nga armiq, megjithatë e kanë kuptuar se si të ruajnë një ekzistencë të pavarur, dhe historia e tyre na ofron ne një problem të mrekullueshëm.

Në kategorinë e fundit bën pjesë populli i shqiptarëve.

Nga vjen? Çfarë është? Si jeton?

Këto janë pyetje të vështira, që nuk kanë marrë deri tani akoma përgjigje të mjaftueshme.

As që e çojmë nëpër mend, që të duam t’i japim këtyre pyetjeve një përgjigje përfundimtare; as që e çojmë nëpër mend që të duam t’i detyrojmë forcat tona të dobta, të mposhtin vështirësitë, që ofron studimi abstrakt i prejardhjes dhe kushteve të jetës së një populli që nuk ka historianët e tij, që të mund të na kishin transmetuar, qoftë historinë e organizimit shoqëror dhe politik të tij, ose luftërat fitimtare të vetat ndaj rreziqeve kërcënuese të ekzistencës së tij.
Në faqet që vijojnë ne duam të përshkruajmë objektivisht vetëm përshtypjet, që kemi përfituar nga doket dhe zakonet, nga gjuha dhe karakteri i këtij populli dhe pastaj duam të heqim një paralele midis këtij populli dhe popujve të antikitetit.

Do zoti, të tjerë studiues, që janë më të aftë dhe më të mësuar, se ne t’i përdorin më me sukses vrojtimet dhe deduktimet tona, se sa ç’kemi kuptuar ne ta bëjmë!

Po ta kthejmë vështrimin nga koha e lashtë do të përballemi me legjendën e popujve të panumërt, që përmbytën Greqinë duke ardhur nga Azia; ndërmjet tyre, kështu tregon legjenda më tej, ishin të parët dhe më të shumtit pellazgët.

Në shekullin e 19-të para erës sonë duhet të ketë qenë Pellazgu I “biri i tokës”, që është vendosur në Arkadi, të cilin e pasuan Pellazgu II, sundimtar i Etolisë dhe Phaetoni sundimtari i molosëve, një grupim popujsh te Epirit. Më tej shikojmë, sipas legjendës, në shekullin e 16 para erës sonë, një egjiptian me emrin Danaus, që pasi u prit si mik shtëpie, nga Pelasgu, ose Gelanori, e vrau këtë të fundit tinëzisht dhe i grabiti Skeptrin e Argos.

Të gjitha informacionet përputhen, që në kohën legjendare të historisë së Greqisë, ku ne llogarisim kohën deri në shekullin e 9-të para erës sonë, kanë qenë pellazgët të parët që kanë zënë Greqinë, dhe pastaj kanë filluar të shtyjnë popujt e tjerë që janë ngulur aty. Ka qenë një ikje dhe ardhje e pafund e popujve që kishin përmbytur kontinentin dhe në qoftë se nuk arrinin të shkriheshin me njëri-tjetrin, ktheheshin nga kishin ardhur, ose shkonin dhe vendoseshin aty ku s’kishte njeri dhe ishin të parët që e zinin.
Pellazgët që kanë prejardhjen nga Pellazgu I kanë qenë pa dyshim të parët dhe ata kishin, në krahasim me të ardhurit më vonë, karakterin e autoktonit. Përplasjeve të vazhdueshme me të ardhurit pas tyre, etolianët, jonianët, dorianët etj., me kalimin e kohës, pellazgët nuk mundën t’i rezistonin, dhe në fund të fundit u ndjenë të detyruar ta lënë bregun e detit dhe ultësirën dhe të kërkonin strehim në brendësi të vendit në zona të pakalueshme lehtë.
Nuk ka dyshim, që Pellazgu I, II, ..., sundimtarë të Etolisë dhe Phaetoni, sundimtar i molosëve, një grupim popujsh të Epirit, mund të kenë qenë vetëm udhëheqësit e këtyre pellazgëve, të cilët kishin qenë të detyruar, nga sulmet e etolianëve, jonianëve dhe helenëve, të lëshonin Argosin dhe të gjitha territoret që kishin marrë në zotërim në momentin e shfaqjes së tyre në kontinent. Një dëshmi më tepër për këtë arsyetim është rasti i Danaus, që vizitoi Argosin në shekullin e 16-të para erës sonë dhe pasi vret Gelanorin, që i ofroi atij mikpritje, i grabiti perandorinë dhe jetën.

Në shekullin e 9-të para erës sonë, një periudhë kohe që i afrohet më shumë historisë së studiuar, gjejmë Karanusin, që largohet nga Argosi dhe vendoset në Ematia dhe kështu krijon Perandorinë Maqedone. Ky Karanus ishte pasardhës i Herakliut dhe rridhte me gjasë shumë të madhe nga këta pellazgë, prejardhja e të cilëve humbet te legjenda. Meqenëse ai nuk mund të rrinte në Argos, sepse sikurse pamë, Argosi ishte i pushtuar nga Danausi dhe më vonë me siguri edhe nga të tjerët, ai kërkoi azil, më tej, në brendësi të vendit, dhe u vendos në Emathia.
Përpara kësaj epoke, nocioni Maqedoni nuk ekzistonte akoma. Në atë kohë, në përputhje të plotë me të gjithë shkrimet antike, vendi në fjalë quhej Ematia, dhe Ematia duhet parë si djep i perandorisë, e cila më vonë u bë aq e fuqishme dhe famëmadhe.

Por Ematia quhej vendi midis maleve të Shqipërisë, midis Krujës, Dibrës dhe Mirditës të cilin njerëzit e quajnë akoma, edhe sot Mat, Matia. Ky emër, Matia, i është dhënë vendit sipas lumit që mban emrin Mat, dhe që rrjedh midis Epidamnit (Durrësit) dhe Scodres (Shkodrës) dhe derdhet në detin Adriatik.

Në rrethinat e Matit gjendet vërtet një fushë e madhe rrënojash, brenda së cilës duket një kullë e rrumbullakët e cila në gjuhën popullore quhet Pela.

Pse nuk do të duhej ta pranonim, që Matia dhe Ematia janë i njëjti vend, dhe që Pela ka qenë kryeqyteti i këtij vendi?
Ne dimë, që popujt e vjetër kur e braktisnin vendbanimin ku kishin banuar deri atëherë, për të kërkuar një të ri, vendbanimit të ri i jepnin emrin e vendbanimit fillestar dhe po ashtu, në qoftë se ndërtonin qytete në këto vendbanime, atëherë edhe këtyre i bashkëngjitnin emrat e qyteteve të tyre të vjetra, të braktisura.

Ne dimë gjithashtu, që Karanusi, shoqëruesit dhe pasardhësit e tij jo vetëm që e pushtuan Ematian, por edhe e zgjeruan hap pas hapi sundimin e tyre, nëpërmjet mençurisë dhe trimërisë, dhe sa të përmbajtur tregoheshin kur fitonin në beteja po ashtu silleshin edhe me popujt apo fiset që nënshtronin, duke i trajtuar ata si vëllezër.

Kështu, nuk e përjashton asgjë mundësinë e pohimit, që emri Ematia u bë i përgjithshëm, në fund të fundit, për të gjitha territoret e pushtuara dhe Pela, të cilën gjeografët, e vendosin në afërsi të Selanikut, është një qytet, i cili është ndërtuar më vonë, nga mbretërit maqedonë dhe emrin e mori nga ajo Pela, që ishte djepi prejardhës i fuqisë së tyre. Emri Maqedoni, që e bëri të famshëm Aleksandri i madh nëpërmjet gjenisë se tij ushtarake, iu dha vendit më vonë.

Sigurisht, ne nuk duam të pretendojmë, që ndaj pikëpamjeve tona të përshkruara më lart është e pamundur të bëhen vërejtje. Ne duam të paraqesim vetëm faktet, duam të numërojmë vrojtimet dhe të nxjerrim prej tyre konkluzionet, që na detyrojnë të vëmë në dukje, koincidenca e emrit, e dokeve, e zakoneve e karakterit të popullit aktual të distriktit të Matit, me emrin, doket dhe zakonet e maqedonasve të vjetër. Ia lëmë në dorë shkencës, të zbulojë të vërtetën nga vrojtimet tona, dhe të nxjerrë konsekuencat që dalin prej saj.

Në shekullin e 7-të para erës sonë, ne gjejmë një mbret të maqedonasve: Filipi I, që ndoshta është një pasardhës i drejtpërdrejtë i Karanusit dhe i pasardhësit të drejtëpërdrejtë të tij, Eropusit. Në fund të të njëjtit shekull ne takojmë një mbret të epirotëve, Alkon, dhe në fillim të shekullit të gjashtë një mbret të maqedonasve, Aleksandër, djali i Amintës, që urdhëroi të vriteshin të dërguarit e persianëve, që ndodheshin tek ai, sepse kishin shkelur virtytin e grave. Në shekullin e pestë, në epokën e Perikliut, periudhë në të cilën fama e Greqisë shkëlqente më shumë se kurdoherë, shikojmë një mbret maqedon, Perdikën, i cili po bënte luftë me Sitalkun, mbretin e Trakës. Në këtë periudhë Maqedonia ishte një mbretëri e fuqishme dhe shumë e zgjeruar.

Për t’u mbrojtur nga sulmi i persëve, që solli ky shekull me vete, të gjitha fiset helene u bashkuan në mbrojtje të nacionalitetit të tyre, të të drejtave të tyre, të nderit të tyre dhe të pavarësisë së tyre; Por, as maqedonasit, as epirotët nuk i gjejmë në krah të grekëve, që ndodheshin përpara hordhive të Kserksit. Herodoti na tregon që vetëm fiset në jug të Tesprotisë, që banonin drejtpërdrejt afër kufirit grek, i ofruan grekëve ndihmën e tyre. Popullsitë e Epirit as nuk bënin gjëra të përbashkëta me grekët dhe as nuk ishin fare shokë të tyre. Në të kundërt i gjejmë ne trakët, epirotët, maqedonasit dhe galët, të cilët ndjekin si popuj ndihmës ushtrinë perse, të luftojnë kundër grekëve, të cilët u mbuluan me famë të pavdekshme, se si me fuqinë e tyre të vogël i mbajtën larg kufijve të saj dhe asgjësuan ushtritë më të fuqishme që ka njohur historia.

Në shekullin e katërt ka ekzistuar një Perdika III., mbret i maqedonasve, i cili u vra në luftë me ilirët, dhe pak më larg, në të njëjtin shekull shfaqet Filipi, babai i Aleksandrit të Madh, që mundi athinasit, nënshtroi foqidhasit dhe, në fund fare, duke hedhur vështrimin për të nënshtruar edhe Greqinë, i detyroi grekët, që të bëhej anëtar i Kuvendit të Amfiktionëve, duke i hapur kështu rrugën djalit të vet drejt veprimtarisë së tij të pavdekshme.

Sigurisht, ata grekët, të cilët të gjithë popujt, që banonin jashtë kufijve të republikave të tyre i shikonin si barbar dhe i quanin të gjithë barbarë, bile edhe ata popuj që zotëronin si gjuhën greke ashtu edhe pellazge, dhe që jetonin në marrëdhënie shumë të ngushta fqinjësie ndaj tyre, nuk e pranuan Filipin nga dashuria vëllazërore dhe nga ndjenja e nacionalitetit të përbashkët në Kuvendin e Amfiktionëve. Filipi i kishte mundur ata, dhe i kërcënonte me nënshtrim total. Në qoftë se ai u fut në Kuvendin e Amfiktionëve, u fut se kjo ishte për të një hap drejt politikës së madhe, në mënyrë që të shtronte rrugën për planet e tij ambicioze, kurse të tjerët, ata që i hapën atij portat e Kuvendit e bënë këtë gjë nga halli: Ata u detyruan nga pozicionimi i tij armiqësor, që të tregoheshin paqësorë; ata i dhanë gjoja sa për sy e faqe me hir atë që ai do të mund ta merrte me pahir. Ndoshta Filipi, që deri në atë kohë ishte trajtuar si barbar, e ndiente veten të përkëdhelur, që në këtë mënyrë u pranua në prehrin e qytetërimit.

II

N ë periudhën që i paraprin Aleksandrit të
Madh nuk gjejmë, ndër mbretërit e Epirit, ndonjë personalitet veçanërisht të madh; legjenda ka ruajtur shumë pak karakteristika nga të tillë njerëz, karakteristika të cilat nuk ofrojnë bazë të mjaftueshme për studime të veçanta.

Hijet e mëdha të mbretërve të Epirit fillojnë të dalin në pah në shekullin e katërt, shekull në të cilin ne takojmë një Aleksandër, mbret i Epirit, i cili marshon nëpër Itali dhe në aleancë me romakët mposhti samnitët, ndërkohë që Aleksandri i Madh1 pushton Azinë. Ky fakt historik meriton një vrojtim serioz; sepse ky fakt vërteton jo vetëm, që Epiri nuk ishte pjesë e Greqisë, të cilën Aleksandri e sundonte, por edhe se vetë ky Epir në vetvete nuk bënte pjesë tek aleatët politikë të Aleksandrit të Madh dhe nuk mori pjesë fare në sulmin, që maqedonasit ndërmorën kundër Greqisë dhe Azisë; Epiri qëndroi neutral dhe indiferent.

_____________
1 Aleksandër Molosi, daja i Aleksandrit të Madh.



Në vitin 376 para erës sonë Epiri iu dorëzua Kasandrit, mbretit të maqedonasve; por vetëm tre vjet më vonë epirotët bënë revoltë dhe u shkëputën prej tyre. Në shekullin që vijon del në pah një personalitet i madh epirot, Pirroja, i cili përpara se të shkonte në Itali, mundi si maqedonasit ashtu edhe fqinjët grekë. Asokohe, ushtarët e tij, të magjepsur nga lëvizjet e tij të shpejta ushtarake, e krahasonin atë me shqiponjën dhe Pirroja u përgjigjej, se ata kishin të drejtë, dhe shtonte se ishin shigjetat e tyre që ai i përdorte si krahë në fluturimet e tij.
Plutarku, që ka fiksuar këtë tipar karakteristik nga jeta e Pirros, as që e ka pasur idenë, që për shkak të kësaj rrethane epirotët dhe fiset që sot quhen albanë mbajnë emrin shqipëtar.

Plutarku, i cili nuk e njihte gjuhën pellazge, e cila në kohën e Herodotit konsiderohej si gjuhë barbare, dhe Epirin dhe fiset e tij, nuk i kishte parë nga ana e tij, natyrisht nuk mund të na e transmetonte, shpjegimin që ne do ta japim më poshtë sipas faktit të gjetur nga filologu dhe dijetari.

Shqiponja quhet shqip Shqype. Shqypëri ose Shqypëni do të thotë: “Vendi i shqiponjës”.Shqipëtar është baraz me “bir i shqiponjës”.

Ky fakt historik, që u ka shpëtuar, si historianëve të vjetër edhe filologëve modernë dhe dijetarëve, meriton vëmendje të madhe; sepse ky fakt vërteton me siguri absolute, që epirotët dhe populli helen kanë qenë trungje popujsh plotësisht të ndarë dhe se gjatë gjithë kohëve epirotët kanë pasur gjuhën e tyre; gjuhën e pellazgëve të vjetër, që grekët nuk e njihnin dhe që sigurisht është e njëjta gjuhë, që flitet sot akoma në Epir, në Maqedoni, në Iliri dhe në ishuj të veçantë të Arkipelagut, sikurse flitet edhe në malet e Atikës e njëjta gjuhë, që quhet gjuha shqipe, ose

Shqipëtare.

Për t’i ofruar filologjisë një pikë të sigurt referimi, për ta kuptuar më mirë rëndësinë e këtij paragrafi, ne duam të bëjmë me dije që përcaktimet “Epir”, “Maqedoni” dhe “Albani”, për vetë shqiptarët, janë krejtësisht të panjohura. Në gjuhën e tyre nuk ekzistojnë këto përcaktime. Ata e njohin njëri tjetrin vetëm me emrin e përbashkët Shqiptar, dhe ata nuk e dinë fare që jashtë vendit ekzistojnë emra të tjerë për vendin e tyre, ndryshe nga Shqypëri, ose Shqypëni.

Përcaktimet Epir dhe Maqedoni janë me prejardhje të huaj, me prejardhje greke, emërtimi Albani është modern dhe i është bashkëngjitur vendit të shqyptarëve në shekullin e 14 ose 15. Por shqyptarët vetë nuk e dinë, se ç’kuptim duhet të ketë emri Epir, Maqedoni dhe Albani. Këta emra për ta janë krejtësisht të panjohur, janë emra pa kuptim në gjuhën e tyre. Për ata është i gjithë vendi, që përfshin, duke nisur nga Shkodra, rrethet Pejë, Prishtinë, Vranjë, Kaçanik, Shkup, Përlep, Manastir, Follorinë, Grebene, Kallarit, Janinë deri te gjiri i Prevezës dhe i gjithë vendi që kufizohet nga këto pika gjeografike dhe detet, si “Shqipëri”, një vend që i përket racësshqyptare dhe që nuk ka asgjë të përbashkët me Greqinë.1
Në qoftë se do të pyesnim fshatarin e parë, më të mirë: kujt populli i përket ti? ai do të përgjigjet shkurt dhe qartë: Unë jam Shqyptâr! Dhe këtë përgjigje do të të japin të gjithë në të gjithë vendin Albani, qoftë në male, qoftë në lugina, qoftë ata myslimanë, katolikë ose ortodoksë.

Në qoftë se do t’u thonin atyre, që ju jeni epirotë ose albanezë, ata do të ndieheshin të lënduar, sepse do të kujtojnë, që duan t’i fyejnë në gjuhë të huaj.

_______________

1. Pjesërisht sot këto shpjegime nuk qëndrojnë. Emërtimi Albani-a haset që në shek. II te vepra e gjeografit aleksandrin, Klaud Ptolemeu, si emër i fisit albanoi që banonte në trevën midis Durrësit e Krujës, kurse trajta Arbanon, përmendet më pas në shek. XI nga shkrimtarët bizantinë Mihal Ataliati dhe Ana Komnena. Trajta mesjetare Arbëni, arbër, arbëresh, nuk qenë krejt të panjohura në Shqipëri në shek. XI, ato janë përdorur në këngët popullore edhe nga arbëreshët e Italisë. (shën. i red.)

III


A të që kemi thënë për epirotët, vlen gjithashtu edhe për maqedonasit e vjetër. Historikisht është vërtetuar që ky popull, ashtu si epirotët, ka pasur gjuhën e tij, që dallohej krejtësisht nga të gjithë dialektet e gjuhës greke. Gjithashtu edhe ata kishin krejtësisht një tjetër kushtetutë shtetërore, edhe ata kishin ligje, zakone, doke dhe organizim ushtarak, që nuk kishte asgjë të përbashkët me atë të Heladës.

Dëshmi për këtë është historia. Gjithashtu edhe Plutarku rrëfen si Aleksandri u tregon shokëve historinë se si e vrau ai Klitin: “Aleksandri, i dehur nga vera dhe tërbimi, doli me rrëmbim nga çadra dhe thirri në gjuhën maqedonase rojen dhe shefin e stallës së tij”.

Sipas pikëpamjes së të gjithë historianëve gjuha maqedonase ishte një gjuhë absolutisht e ndryshme nga idiomat greke; si rrjedhim, Aleksandri nuk mund të përdorte gjuhën greke kur fliste me njerëzit e tij, sepse maqedonasit nuk do ta kuptonin atë, meqenëse ata nuk e njihnin gjuhën greke. Gjuha që njihnin dhe që flisnin ushtarët e Filipit dhe të Aleksandrit, duhej të ishte vetëm gjuha e pellazgëve të vjetër, e njëjta gjuhë, që fliste populli i Epirit e njëjta gjuhë që quhetshqypé, ajo që quhet gjuha e shqiponjave, gjuhë e cila edhe sot e kësaj dite flitet kudo në Albani.

Në shkrime të ndryshme të vjetra përmendet që fiset etoliane, që ishin në kufi me Epirin, flisnin një gjuhë të përzier greqisht-pellazgjisht, dhe me këtë, ata drejtpërdrejt, cilësoheshin si barbarë. Për shkak të pozitës së tyre gjeografike ata e krijuan këtë gjuhë, sepse në njërën anë kufizoheshin me Greqinë dhe nga ana tjetër me Epirin. Kjo hollësi që është theksuar së tepërmi e plotëson krejtësisht faktin, që gjuha e epirotëve ka qenë gjuha e pellazgëve, dhe kjo gjuhë, sikurse e pamë, ndryshon krejtësisht nga idiomat dhe dialektet e Greqisë. Gjuha greke ka qenë e njohur vetëm te klasat e larta, që e studionin atë, njëlloj siç studiohet edhe sot në Shqipëri dhe bile mund të jetë e mundur, që oborri i Filipit dhe Pirros dhe njerëzit e oborrit të tyre, gjeneralë dhe burra shteti të kenë folur dhe shkruar greqisht. Gjuha e helenëve ishte gjithashtu e përhapur në Azi dhe në Afrikë, sikurse në Romë dhe Itali, sepse ajo ishte gjuha më e kultivuar e kohës, dhe ishte më mirë nga të gjitha gjuhët në gjendje për komunikim midis popujve, që përkujdeseshin të kishin ndërmjet tyre lidhje politike dhe tregtare. Atëherë studiohej greqishtja, sikurse sot, si me thënë, studiohet gjuha e kthyer në gjuhë të përgjithshme, gjuha frënge.

Askush nuk do ta mohojë, që helenët nëpërmjet zhvillimit të qytetërimit të vet dhe famës së tyre u ngritën në majat më të larta të civilizimit të kohës, që ata me anë të gjuhës së tyre, që ishte bërë gjuhë letrare e botës, nëpërmjet arteve, qoftë dhe tregtisë, si dhe biznesit kanë zënë vendin e parë ndërmjet popujve të antikitetit, por kjo nuk na bën në asnjë mënyrë të besojmë, që të gjithë ata që kanë folur greqisht, kanë qenë grekë dhe i përkasin familjes helene.
Ajo çfarë kemi thënë më sipër vërteton mjaftueshëm, që epirotët dhe maqedonasit kanë qenë dy trungje fisesh, prejardhja e të cilëve ndoshta e përbashkët, si edhe ajo e etolianëve dhe e joni-anëve etj., dhe që po këta që nga çasti i parë i shfaqjes në kontinent, kanë qëndruar të ndarë nga grekët, dhe se ata në vetvete formonin një komunitet të veçantë, një nacionalitet të veçantë, dhe nuk kanë asgjë të përbashkët me helenët. Ata ecnin në rrugën e tyre të ekzistencës, dhe as nuk kanë pasur kurrë marrëdhënie me grekët dhe as janë simpatizuar me ta.
E vetmja gjë e përbashkët ishin, ndoshta, perënditë pagane.
Por, shumica e këtyre perëndive, ishin krijuar dhe përdorur nga pellazgët e vjetër dhe ishin grekët ata që e morën më vonë kultin e tyre.

Ky fakt, për të cilin dëshmon historia, ndriçohet akoma më qartë, nëpërmjet emrit të këtyre zotave, të cilët kanë një emërim të qartë dhe racional në gjuhën shqipe. Në lidhje me këtë më hollësisht në vijim.

IV

P ellazgët, të cilët dyndën të parët kontinentin grek, sollën me vete zakonet dhe kultin e një feje fare primitive. Historianët e vjetër me Herodotin në krye, tregojnë që pellazgët i bënin zotave të tyre kurbane të llojeve të ndryshme, dhe që, për këta zota ata nuk kishin emërtime të veçanta. Ata nuk kishin shëmbëlltyra materiale zotash, të bëra nga dora e njeriut. Ajo së cilës ata i luteshin, ishte natyra me fenomenet e saj bamirëse. Teogonia e tyre, e cila u pranua më vonë nga grekët dhe u përsos prej tyre, ishte vetëm produkt i vrojtimit të lëvizjeve fizike të natyrës, e ndryshimit të stinëve, të qenies së elementeve. Ajo ishte, me fjalë të tjera, një seri deduksionesh logjike, ose e thënë më mirë, shpjegimi primitiv i rregullit botëror, rezultat i veprës së parë të inteligjencës njerëzore në fushën e filozofisë.
Kaosi, Chaos, Χαος quhet zbrazëtira, voluminozja, ajo që përpin, rrjedh nga fjalët pellazge: ha, hao, unë ha, dhe hàs, hâos, kullufitës, ai që përpin, ose nga fjalët haap, haapsî, haopsî, e hapura, zbrazëtia. Këto fjalë kanë akoma edhe sot të njëjtin kuptim në gjuhën shqipe.

Nga Chaos-i lindi Erebus, Ερεβος. Kjo fjalë ka prejardhjen: irh, Miem, irhem, ose irhësîhije, errësirë. Në shqip do të thotë u-érh: errësirë. Srhä: është errësirë, me hije. Mient: vend i errët, me hije: Erebus ishte selia e hijes së pavdekshme.

Gea, Γεά ishte toka. Dorët ndryshonin γ në δ dhe shqiptonin: δã, dhâ. Në gjuhën shqipe quhet toka: dhê.
Uranos, ούραύός. Kjo fjalë me digamë shqiptohet oran-os. Mirëpo vran, vrant, i vrant do të thotë në shqip: me re. Në qoftë se fjalës vran i shtojmë pjesoren greke os, atëherë do të kemi fjalën vranos ose oύραυός, dhe ky është emri me të cilin pellazgët dhe pasardhësit e tyre të drejtpërdrejtë, shqiptarët, quajnë qiellin si vendndodhja e reve.

Bashkimi i Geas dhe Uranit, që do të thotë i Tokës dhe i Qiellit, ka dhënë Rhea dheChronos. Rhea në gjuhën shqipe do të thotë: Reja, grumbuj resh.
Chronos, χρόνος, ka rrjedhur nga fjala shqipe Kohë. Në disa vende të Shqipërisë transformohet k në r dhe, në vend që të shqiptohet kohë, shqiptohet rohë. Kohn dhe rohn do të thotë: Kohë; po t’i shtosh pjesoren greke os, atëherë marrim rohnos, χρόνος.

Nga Rhea lindi Zeus Ζεύς (Jupiter), Zaa, Zëë në gjuhën shqipe do të thotë: Zëri. Rhea, Reja nuk mund të pillte veçse me anë të shkreptimës, shpërthimit; shpërthimi dha një ton: kjo është bubullima dhe vetëtima, pikërisht Zaa-ni, Zëë-ri i pellazgëve. Ne e dimë që Jupiteri, orakullin e tij dodonian, e shfaqte me zhurmë, me anë të një zëri, dhe prandaj zëri, Zëë, ishte Zoti i pellazgëve. Akoma edhe sot thuhet në Shqipëri: Zëë! Lirôna sot së kéq! Zot, na çliro sot nga e keqja! Këto fjalë Zaa, Zëë u transformuan më vonë në Zaan, Zoon dhe Zoot, dhe sot Zoti, që do të thotë Perëndi, dhe njerëzit betohen për Zoon për Zoot për Zotin.

Zeus lidhet me Metis Μήτις, inteligjencën, mendimin. Ment do të thotë shqip: inteligjenca, mendimi. Grekët i kanë hequr kësaj fjale n-në, dhe duke i shtuar pjesoren e tyre is kanë bërë prej saj Metis. Në këtë lidhje është Zeus Jupiteri, nga i cili lind Athena Αθηυã (Minerva). Por akti i lindjes krijohet në kokën e Jupiterit, në selinë e inteligjencës, dhe na nxjerr Athena-në oseAthene-në (Minervën). Grekët, që nuk ruajtën asnjëfarëlloj kujtimi nga gjuha pellazge, nuk kanë mundur kurrë t’i japin fjalës Athena ndonjë kuptim racional dhe prandaj qenë të detyruar të kufizoheshin në hipoteza të thjeshta. Nga ana tjetër, një shpjegim shumë të qartë dhe shumë racional na ofron ne gjuha shqipe. Thanë dhe thënë do të thotë shqip: Me fol; e thana dhe e thëna është të folurit, fjala Athena, Aθηνã është pra, fjala e zotit, ajo fjalë që gjendet në të gjitha fetë, si në të vjetrat, ashtu edhe në modernet. Fjala e Zotit të pellazgëve, rrjedh nga lidhja e Zeus, - forcës, fuqisë dhe Metis, - inteligjencës, mendimit.

Hera, Ηρα, Junona e grekëve është ajri: êrë, êra do të thotë në gjuhën shqipe: Ajri, era.Nemesis, Νέμεςις, në gjuhën shqipe do të thotë nëmë, nëmës: mallkim, një gjë, e cila shkakton të keqen, e cila të bën të vuash dhe ndjell keq. Sipas mendimit tonë, atributet e Nemesis, ndodhen në kuptimin e fjalës shqipe nëmë, nëmës.

Erinët, Εριvvϋες. Kjo fjalë buron nga èrr, errni. Hije, errësirë, ose nga rrënëe, rrënime,rrënoja, dekompozim.
Muse, Moϋςαι, shqip, mësoj dhe musoj, do të thotë: unë mësoj, unë jap mësim. Musoisështë ai i cili jep mësim, i cili na frymëzon dijen, që lindi shkencën. Këto janë atributet e Muzave,Musois, mësuese, inspiruese.

Thetî, θέτις. Dihet, që Theti prejardhjen e saj ia dedikon detit. Në shqip quhet Déti: deti.

Afërdita, - Αφροδίτη, Venus: Venusi është perëndia e dashurisë, e bukurisë, e gjithashtu edhe e Yllit të Mëngjesit. Afërditë do të thotë shqip: afër ditës, Yllit të Mëngjesit.

Delos është një ishull që i është dedikuar Dielit. Diel quhet shqip dielli. Në qoftë se i shtohet pjesorja greke os, na del diélos. Latona lindi Dianën (Σελήνη, Selene). Hân dhe Hâna është emri shqip i hënës, dhe Diana është simboli i saj.

Selenë. Lénë do të thotë shqip: me lind, lindja. Ne pamë, tashmë, që Zaa, Zëë është Zoti; kështu është pra Zaa ose Zëë selene Zoti, ose perëndia e të lindurit. Ne dimë që Selenë thërritej gjithmonë për të mbrojtur lindjet.

Ne po ndalemi këtu, me shembujt tanë, që të mos e lodhim më shumë se ç’duhet lexuesin, sepse ne jemi të bindur që shembujt tanë janë më shumë se të mjaftueshëm për të mbajtur në këmbë pohimin tonë dhe për të ngritur këtu përfundimisht të drejtën e të qenit fëmija i parë, për kombin dhe gjuhën shqipe, kundrejt të gjithë gjuhëve dhe kombësive të tjera që janë të njohura në Europë.
Sido që të jetë, ne entuziazmohemi, që i kemi hapur dijetarëve dhe filologëve një fushë të re, për zhvillimin e mëtejshëm të tezës sonë, të ngritur nga ne.

V


P ërveç riteve të shumta fetare, që kanë lidhje me kultin e vjetër të pellazgëve, që as Krishti, as Muhameti nuk arritën t’i zhduknin nga shpirti i popullit shqiptar, ekziston betimi për gurin, që akoma edhe sot përdoret në malet e Shqipërisë. Ky betim ka gjithashtu të njëjtën peshë dhe shoqërohet me të njëjtat rite, si në lashtësi.

Të gjithë historianët pohojnë të njëjtën gjë dhe Zh.-Zh.Amperi tregon për faktin në vijim me të gjitha hollësitë. Përpara se Sula të largohej nga Roma, për të luftuar kundër Mitridatit, kërkoi nga Cina, drejtuesi i partisë së Mariusit, një betim solemn, nëpërmjet të cilit ai të zotohej solemnisht se nuk do të ndryshonte qeverisjen në Romë, gjatë mungesës së tij. Sula dëshironte që këtë betim, Cina, të mos ta bënte për perënditë romake, por sipas ritit të vjetër etrusk, të cilët e kishin trashëguar, këtë rit, nga pellazgët, dhe që bëhej mbi gurin e shenjtë. Cina e kreu betimin, duke vënë një gur, në fillim, mbi shpatullat e tij, e duke e hedhur pastaj menjëherë prapa dhe njëkohësisht duke mallkuar veten, nëse ai do të shkelte betimin.

Në raste të rëndësishme, kur ishte fjala për të bërë një betim të një rëndësie të madhe, u kërkohej pleqve të klaneve shqiptare, pa dallim myslimanë apo katolikë, që të bënin betimin te guri.
Ky betim ekziston akoma, madje, edhe në kohët tona, në lartësitë dhe në vendet e ulëta të Shqipërisë. Ai shoqërohet nga të njëjtat formalitete dhe nga të njëjtat rite dhe betime që përmbajnë shkrimet e vjetra. Ne vetë kemi qenë të pranishëm në malet e Shqipërisë, kur ishte fjala për të zgjidhur një sherr, që kishte lindur për punë kufijsh tokash midis dy fiseve. Më të moshuarit e dy fiseve fqinj, qenë zgjedhur nga Kuvendi1; për të vendosur për sherrin, ata do të duhej që në fillim të bënin betimin mbi gur. Midis personave që ndanin kanun kishte myslimanë dhe katolikë.
Banorët e malësisë së Epirit, Maqedonisë, Ilirisë, domethënë banorët e trungut pellazg ose shqiptar, e kanë edhe sot e kësaj dite zakon të betohen për gurin, sikurse të tjerët betohen për Zotin, për Krishtin, për nderin. Gjithashtu banorët e maleve të Shqipërisë, kanë traditë që kur janë të mbledhur për të kuvenduar – marrin një gur, ose tregojnë në drejtim të një guri – dhe përdorin shprehjen: për kët peshë dhe banorët e luginave të Shqipërisë, ose Epirit shprehen kështu: për të randët të këtij guri!.
___________
1. tërësia e pleqve të fiseve.
Ne nuk besojmë dhe nuk kemi asnjë shenjë për këtë, që ky rit dhe kjo formë betimi të jetë futur ndonjëherë në ritet fetare të Greqisë. Ky është një rit primitiv, të cilin e kanë ruajtur dhe marrë me vete, gjatë shtegtimeve të tyre, vetëm pasardhësit e pellazgëve, të cilët e përdornin në vendet, që ata popullojnë sot. Pellazgët, që nuk dalloheshin për artet e bukura, dhe që nuk kishin ndonjë arsimim veçanërisht të shkëlqyer, nderonin thjesht natyrën në shfaqjet e saj në forma të dukshme, në paraqitjen e saj më të thjeshtë bamirëse. Zotat e tyre ishin: toka, qielli, fusha, mali, uji, guri, dielli, hëna, yjet etj. Populli shqiptar, dhe në mënyrë të veçantë banorët e maleve, betohen edhe sot akoma për tokë e për qiell e për dhé: për qiell e për dhé; për zjarrin dhe për ujin: për kët zjarr e për kët ujë; për malin e për fushën: për mal e për fushë; për hënën e për diellin: për kët diell e për kët hanë, në vend që të betohen për Zotin dhe shenjtorët e tij.

Këto forma të betimit, të cilat vijnë nga thellësitë e lashtësisë, kanë mbetur të pandryshuara, si në vetëdijen e popullit, po ashtu edhe nga shprehja e tyre. Të ngulur në një vend në këto 40 shekuj, që kanë kaluar mbi ta, shqiptarët nuk kanë mundur të gjejnë, as fjalë, dhe as sende të tjera, ku të mund të dëshmonin adhurimin, dhe as ide të tjera, për t’i paraqitur prekshëm perënditë. Gjuha, zakonet, besimi, u ka ngelur i njëjtë pellazgjik nga njëra anë e kufirit shqiptar në tjetrën, pa u ndryshuar nga ndikimi i civilizimit, pa u shndërruar nën ndikimin e shekujve dhe ndikimi i oportunizmit njerëzor.
Është me të vërtetë një fenomen i çuditshëm, se si kjo gjuhë e lashtë, më e vjetra e të gjitha gjuhëve të njohura të Europës, që flitet vetëm nga një popullsi 2 milionëshe, ka mundur, megjithatë, të ruhet në origjinalitetin e saj, pa pasur as edhe një letërsi të njohur. Gjuha, dhe ata që e flasin atë, kanë mundur t’i rezistojnë gjithçkaje, dhe shqiptari ka ngelur gjatë të gjitha periudhave kohore pellazg. Ky fakt i pashpjegueshëm shfaqet jo vetëm në Epir, në Maqedoni dhe në Iliri, domethënë në zonën që quhet sot në të vërtetë Shqipëri, ku popullsia është kompakte, homogjene dhe e shumtë në numër, por edhe në shumë ishuj të ndryshëm të Arkipelagut, në malet e Atikës, në kolonitë shqiptare të Italisë dhe të Dalmacisë, shkurt kudo, ku ky trung populli ka banuar, qoftë kjo në kohët e vjetra, qoftë në kohët e reja. Megjithëse shqiptarët kanë ndërruar fenë e tyre, edhe se janë integruar në shtete të tjerë, kujtimi për besimin fillestar, u ka ngelur atyre i paprekur, gjuha e tyre është ruajtur në vazhdimësi e pandryshuar nga kontakti me gjuhët e tjera.1



_____________
1. Qëllimi i Pashko Vasës ishte të tregonte autencitetin e shqiptarëve si pellazgë të mirëfilltë. (shën. i red.

Këtë fenomen, të konstatuar nga historianët grekë, e shikojmë gjithashtu edhe sot te popujt shqiptarë dhe meriton, vërtet, vëmendjen e plotë të filologëve dhe dijetarëve dhe shkenca do të fitonte vërtet shumë, në qoftë se ajo do t’i përkushtohej me zell dhe pasion studimit më të hollësishëm të këtij fenomeni.

Pavarësisht nga gjithçka çfarë kemi përmendur deri tani, për të vërtetuar lashtësinë e popullit shqiptar dhe ekzistencën e tij të pavarur në vetvete, jashtë familjes helenike, ekzistojnë edhe fakte të tjera, që ndihmojnë, për përforcimin gjithmonë e më shumë të mendimit tonë. Në Shqipëri ekziston besimi tek e mbinatyrshmja në masë të gjerë. Shikohet e nxirret horoskopi nga të brendshmet, ose nga kocka të veçanta të kafshëve, nga krahët e zogjve, nga ulërima e ujkut, nga ëndrrat etj. Këto bestytni janë rrënjosur thellë në shpirtin e popullit dhe asgjë nuk ka mundur t’i bëjë ato të zbehen. Festat për të vdekurit, pastrimet në ujë dhe shumë zakone të tjera bestytnish, që lidhen me kultin primitiv të pellazgëve, të cilat janë akoma të gjalla, vërtetojnë që shqiptarët, edhe pse janë bërë të krishterë ose myslimanë, në brendësi të tyre, ashtu siç flasin gjuhën e të parëve të tyre, po ashtu kanë ruajtur besimin e të parëve të tyre.
Kështu perceptohet gjithashtu edhe hakmarrja, gjaku (gjakmarrja), respektivisht, si një detyrim i shenjtë, duke presupozuar që shpirti i një njeriu, që është vrarë nga një tjetër, nuk gjen dot as qetësi dhe as lumturi në botën tjetër, në qoftë se të afërmit e tij nuk vrasin vrasësin ose një nga familja apo fisi i tij.

VI


D uke u kthyer prapë te historia, në vitin 274 p.e.s. Pirro, mbreti i Epirit, mundi Antigonin dhe u bë mbret i Maqedonisë. Kështu Maqedonia dhe Epiri u bashkuan nën një sovran të vetëm; por, pas vdekjes së Pirros, maqedonasit bënë revoltë dhe Aleksandrit, djalit të Pirros, pasi u bë mbret, iu desh që të luftonte me ta.

Që nga kjo periudhë kohe, deri në kohën e Perseut, mbretit të fundit të maqedonasve, do të shikojmë, se si Maqedonia dhe Epiri, herë ishin të bashkuar dhe herë, në periudha të mëdha ose të vogla, shkëputeshin, herë të sunduar nga mbretërit e njërës anë dhe herë nga mbretërit e pjesës tjetër; por, asnjëherë nuk iu drejtuan ata grekëve, kur kishin sherr me njëri-tjetrin, as për t’u kërkuar ndihmë, dhe as për të bërë aleanca me ta.

Kur romakët të provokuar nga Perseu i shpallën atij luftë, republikat greke nuk i ofruan atij asnjë ndihmë, sepse lidhja politike e grekëve me Maqedoninë, rezultat i së cilës kishte qenë pranimi i Filipit në “Kuvendin e Amfiktionëve”1, kishte qenë e detyruar nga rrethanat dhe menjëherë sapo ishin hequr arësyet që e mbanin në jetë këtë lidhje, ishte shpërbërë dhe që prej shumë kohësh nuk ekzistonte më. Pas vdekjes së Aleksandrit të Madh, si maqedonasit ashtu edhe epirotët, si pasojë e rivalitetit të gjeneralëve të tij, u kthyen në pozicionin fillestar, kjo do të thotë që meqenëse ata nuk kishin asnjëfarëlloj ndjenje bashkësie me racën greke, edhe afrimi që ishte bërë ndërmjet dy popujve, i cili ishte bërë nën epërsinë e armëve maqedonase, nuk mundi të mbahej në këmbë.

Në kontrast me grekët, epirotët dhe ilirët, të cilët gjithashtu, janë pasardhës të pellazgëve, me të njëjtën gjuhë, me të njëjtat zakone me maqedonasit, nxituan për t’iu bashkuar si një trup i vetëm, për t’i ndihmuar, për ta mbajtur së bashku peshën e luftës dhe patën fatin e keq, sepse më pas erdhi beteja e Pidnës2 Maqedonia u nda në katër provinca të Perandorisë Romake, të gjitha qytetet e Epirit u bënë rrafsh me tokën dhe popullsia e tij u skllavërua, ndërsa në të njëjtën kohë, Iliria gjithashtu u bë provincë romake, mbreti i fundit i saj, Genti, u çua rob në Romë, për të kurorëzuar triumfin e fitimtarit.
I njëjti fat i ishte rezervuar edhe Greqisë, pak më vonë, kur romakët e asgjësuan edhe pavarësinë e saj dhe nënshtruan vendin. Ata grabitën dhe
_______________
1 “Liga e Fqinjëve”.
2 “Beteja e Pydnas” 168 p.l.K. ndërmjet romakëve dhe maqedonasve .
shkatërruan jo vetëm pasuritë e Greqisë, por përvetësuan edhe thesarin e saj artistik, tek i cili edhe sot duket shkëlqimi i moçëm i famës së vjetër, dhe e gjenisë së pakrahasueshme greke, që do të vazhdojë të mahnisë edhe kohët e mëvonshme.
Nga tronditja e kësaj kohe, Greqia nuk ka mundur të marrë më veten kurrë. Rizgjimi i shkurtër i Greqisë në kohën e Perandorisë Bizantine, ku u integrua, nuk i është afruar kurrë shkëlqimit të saj të vjetër. E ndarë në dy provinca, Akaia dhe Peloponezi, është shkretuar shumë shpesh nga gotët e bullgarët dhe u rrënua së bashku me Perandorinë Bizantine. Pastaj pasuan kryqëzatat, të cilat e copëtuan vendin, sipas sistemit të vjetër feudal në ngastra, dhe po aq keq edhe shtypnin. Kështu hodhi themelet barbaria e Perëndimit mbi rrënojat e civilizimit të vjetër, asgjësimi i të cilit u vulos prej saj.

Edhe Epiri, Maqedonia dhe Iliria, të cilat u degraduan në provinca të thjeshta, nuk kishin fare marrëdhënie me Greqinë. Ndryshimi i racës, i botëkuptimit, i interesave, që nuk mund t’i linin ata të bashkoheshin në një ide kombësie, fshinë edhe gjurmët e fundit të lidhjes së vjetër të përkohshme politike të tyre.

Dyndjet e gotëve, bullgarëve dhe të barbarëve të tjerë i dhanë goditjen vdekjeprurëse Perandorisë së Lindjes, e cila nëpërmjet sistemit të saj despotik të qeverisjes dhe administrimit të keq, e kishte humbur forcën e vet, dhe kështu u bë gjahu i Perëndimit, që e copëtoi përpara se të binte plotësisht pré e otomanëve.

Në mes të kësaj fatkeqësie të pamasë, që peshonte shumë mbi shpatullat e popullit, po zbehej mendimi i të qenit një kombësi, gjithnjë e më shumë njerëzit nuk e ndienin më veten si qytetarë të të njëjtit atdhe. Gjithashtu fanatizmi fetar asgjësoi edhe gjurmën e fundit të dashurisë për atdheun, idenë e racës dhe të përkatësisë së përbashkët dhe, vendosi në vend të tyre, antagonizmin midis fitimtarëve dhe të mundurve. Njëra palë shtypte, tjetra vuante, njëra palë shtyhej, tjetra rrinte pasive, njëra palë e ndiente veten të komunitetit mysliman, të tjerët gjetën një lidhje të përbashkët si të krishterë.

Të krishterët e Greqisë asimiluan të krishterët e pjesës tjetër të perandorisë, dhe pas përmbysjeve të para të shkaktuara nga pushtimi turk, u dhanë pas tregtisë, lundrimit dhe bregdetit. Në kontrast nga grekët, ata epirotët, ilirët dhe maqedonasit, domethënë fiset që ishin të racës së pastër pellazge, të cilëve të huajt, së fundi u kishin vënë emrin kolektiv, albanë, nën idenë e patriotizmit u bashkuan dhe në shekullin e 15 i bënë sundimit otoman rezistencë shumë të fortë.

Ne shikojmë në të vërtetë, se si, në këtë shekull e gjithë shqiptaria ka kapur armët, për të mbrojtur pavarësinë e vendit. Gjergj Kastrioti, i quajtur nga turqit Skënderbe, u mori turqve, pasi kishte jetuar si peng te sulltani, Krujën dhe të gjithë zotërimet e stërgjyshërve të tij, që ata ia kishin përvetësuar me dhunë. Në emër të shqiptarëve dhe me përkrahjen e tyre, ai i deklaroi luftë të dy sulltanëve më të fuqishëm të Perandorisë Otomane, Muratit IV dhe djalit të tij Mehmetit, asgjësuesit të Perandorisë Bizantine, pushtuesit të Kostandinopojës.
Kjo ishte koha e bashkimit shqiptar, koka e të cilit ishte Skënderbeu. Ne nuk po japim të dhëna biografike të hollësishme për këtë burrë të jashtëzakonshëm. Na mjafton të konstatojmë, që në atë kohë kur askush dhe asgjë nuk mund t’i bënte dot rezistencë armëve turke, Skënderbeu ishte i vetmi, ai me shqiptarët e tij, që i tregoi ballin atyreve dhe bëri 22 beteja me turqit. Këto fakte historike flasin vetë me zë të lartë mjaft mirë dhe s’kanë nevojë për komente.

Nga këto ngjarje del një fakt i ri për tezën tonë. Gjatë kësaj kohe, udhëheqësit, dhe fiset shqiptare të gjithë tërësisht, iu bashkuan Lidhjes1. Ndërkohë që Leka – princi i Dukagjinit, Arianiti – zoti i Kaninës dhe i Vlorës, Bozhdari – kreu i
____________
1. Lidhja e Lezhës (shën. i red.).


Artës dhe i Janinës, Moisiu – kreu i Dibrës, Topiajt, Stresët, Kukajt, Shpatët, Vranët, Engjëjt dhe një numër princash të tjerë dhe udhëheqës fisesh shqiptare, ishin radhitur nën komandën e lartë të Skënderbeut, popullsitë e Greqisë ndejtën krejt mënjanë dhe nuk bënë asgjë, për të mbështetur lëvizjen kombëtare shqiptare.
Ky indiferentizëm i hapur është një dëshmi më shumë, që tregon se grekët nuk u solidarizuan me pasardhësit e vërtetë të pellazgëve; ata nuk besonin as në përkatësinë e racës dhe as në të qenurit kushërinj, politikisht ose moralisht. Ndarja e vjetër, ndarja e prejardhjes u shfaq për herë të tretë po aq shprehëse dhe popujt ndenjën edhe në këtë çast poashtu të ndarë, qëndruan gjithashtu si të huaj ndaj njeri-tjetrit, si në kohën e sulmeve perse, si në kohën e pushtimeve romake.

VII


P as vdekjes së Skënderbeut, i cili vdiq nga
mesi i shekullit të 15, turqit pushtuan Shqipërinë dhe e nënshtruan, nga fillimi deri në fund, cep më cep, ashtu siç kishin nënshtruar Greqinë më parë. Ngjarjet në Shqipëri u zhvilluan njëlloj si kishin ngjarë edhe në Greqi. Një pjesë e popullsisë iku në Itali, pjesa tjetër u konvertua në myslimane ndërkohë që pjesa më e mirë e popullsisë ndenjti në vend, duke i qëndruar besnike fesë së krishterë, qoftë ortodokses ose katolikes.

Nënshtrimi i Shqipërisë, nuk qe në asnjë mënyrë në gjendje, të asgjësonte shpirtin luftarak të fiseve të saj. Banorët e maleve të pakalueshme dhe jopjellore nuk kishin tokë të mjaftueshme për t‘iu përkushtuar bujqësisë dhe nuk kishin as qafë për t’u përkulur nën zgjedhën e veprimtarive të tjera si dhe për t’u hedhur në krahët e tregëtisë dhe industrisë. Populli shqiptar e ruajti vazhdimisht karakterin e tij të lashtë dhe kujtimin e bëmave të vjetra. Ai mbeti një popull luftëtarësh, një popull i lindur për ushtarë, ashtu siç kishin qenë dhe paraardhësit e tyre. Me këtë shpirt luftarak ngelën njëlloj, si ata, që ishin bërë myslimanë dhe ata që ngelën katolikë. Të gjithë i mbajtën armët dhe i gëzoheshin instinkteve të tyre luftarake.
Ushtritë që merreshin nga Shqipëria, ishin të përziera dhe nuk kishte rëndësi nëse ushtarët ishin myslimanë apo katolikë, ata ishin qytetarë të të njëjtit vend, pasardhës së të njëjtës racë, dhe ata rrëmbyen armët e, pa dallim, luftuan me trimëri për çështjen e Perandorisë Osmane.

Në distriktet malore të Shqipërisë, katolikët gëzonin në krahasim nga katolikët në pjesë të tjera të Perandorisë Osmane, liri dhe privilegje, që me përjashtime shumë të vogla, ishin pothuajse njëlloj me ato të bashkëkombësve të tyre myslimanë. Pashallarët e Shqipërisë kanë qenë gjithmonë të rrethuar nga udhëheqës ushtarakë, që ishin, pjesërisht myslimanë dhe pjesërisht të krishterë, dhe mbështeteshin te besnikëria e tyre, pa dallim feje.

Të gjitha racat e tjera, që nuk i përkisnin racës shqiptare, i qëndruan larg komunitetit mysliman dhe nuk donin të kishin të bënin me myslimanët. Ata e kishin pranuar në heshtje fatin e të mundurve, dhe u treguan të gatshëm të jetonin në një gjendje vasaliteti. Duke ndenjur në këtë pozicion ata e humbën zakonin e të mbajturit të armëve dhe kështu tërhoqën dyshimin dhe përçmimin e myslimanëve, të cilët mbetën kasta luftarake. Gjithashtu të gjitha racat e popujt, që nuk ishin shqiptare, nuk e kanë njohur kurrë ndjenjën e detyrës, ndjenjën e të mbrojturit me armë të atdheut të përbashkët dhe ata të gjithë ikën e përfunduan në punë si tregtia, industria, bujqësia, ashtu si skllevërit e mesjetës.
Në fillim të periudhës sonë ne gjejmë Mustafa pashën e Shkodrës dhe Ali Tepelenën, pashain e Janinës, të cilët ishin bërë kaq të pavarur, saqë Portën e Lartë kishte filluar ta frikësonte pavarësia e tyre. Njëri sundonte pjesën e sipërme dhe tjetri pjesën e poshtme të Shqipërisë dhe të dy e kishin kuptuar dhe i bashkuan si një trup i vetëm elementët myslimanë e të krishterë, në të njëjtin mendim patriotik, dhe i frymëzuan të dyja palët, në të njëjtën mënyrë, me shpirtin e famës luftarake. Të mbështetur edhe nga bejlerët myslimanë, kapedanët e katolikëve dhe shefat e fiseve, që të dy e kishin kuptuar se si të ngriheshin në një lartësi të pakrahasueshme. Por rivaliteti, që shpërtheu midis tyre, i shkatërroi ata. Filluan të luftojnë me njëri-tjetrin, sjellja e tyre si tiranë, i largoi nga populli, i cili në fund fare i braktisi dhe ata përfundimisht u shtruan me dhunë nga sulltani.
Ishin kleftët dhe udhëheqësit shqiptarë, që i përkisnin ortodoksisë, që i dhanë Greqisë së re heronjtë më të mëdhenj në luftën çlirimtare. Boçari, Karaiskaqi, Xhavella, Miauli, Bulgari dhe shumë luftëtarë të tjerë ishin shqiptarë, që e bënë të tyren kauzën e Greqisë, të udhëhequr nga shpirti i tyre luftarak, të etur për aventura dhe luftë, dhe përveç këtyre edhe nëpërmjet fesë, që e kishin të njëjtë me të grekëve. Lufta çlirimtare greke nuk është e mundur të jetë parë, si luftë kombëtare prej udhëheqësve të ashpër shqiptarë. Ata e kuptonin atë, si luftë fetare. Ata ishin të krishterë dhe luftonin kundër myslimanëve. Ishte lufta e kryqit kundër gjysmëhënës, kështu që edhe këtu doli në dritë, sikurse te të gjithë popujt europianë, që qytetarët e të njëjtit atdhe, ia marrin shpirtin njëri-tjetrit në emër të fesë dhe nuk i pranojnë fare besimet e tjera. Po, është e tmerrshme të shikosh, deri në çfarë grade mund t’i rrëmbejë njerëzit verbëria, fanatizmi fetar dhe urrejtja klasore.
Megjithëse jemi të detyruar të pranojmë, që pas pavarësisë së Greqisë, udhëheqësit shqiptarë, të dehur nga fitorja dhe nga pozicioni i tyre i shkëlqyer, të cilin e kishte fituar heroizmi i tyre midis grekëve, e quajtën veten helenë dhe morën shtetësinë greke, ne kurrën e kurrës, në asnjë mënyrë, nuk mund të përfundojmë që të gjithë anëtarët e fisit të këtyre individëve ishin helenë.

Gjëra të tilla të ngjashme kanë ndodhur vazhdimisht dhe do të ndodhin edhe në të ardhmen, do të dalin gjithmonë individë të veçantë të një kombi, që do të marrin kombësinë e një kombi tjetër dhe shikojmë, se si, në Francë, njerëz të fiseve angleze, irlandeze, greke, ose italiane, bëhen francezë, pasi kanë jetuar për njëfarë kohe të gjatë në Francë. E njëjta pamje na del përpara në Angli, në Rusi dhe kudo gjetkë; por kjo e gjitha vërteton vetëm, që individë të veçuar mund ta ndryshojnë kombësinë e tyre, me dëshirë, ose të detyruar nga presionet e rrethanave, por ky veprim, nuk është e mundur të ketë influencë te kombësia e bashkëkombësve të tyre.

Përveç kësaj, ia vlen të përmendet se të gjithë shqiptarët që gjenden në Greqi dhe janë bërë nënshtetas grek, nuk kanë pushuar kurrë së foluri gjuhën e tyre dhe kështu ata formojnë një familje të veçantë, midis të huajve, sepse nuk e kanë harruar prejardhjen e tyre as nuk i kanë harruar doket.
Në qoftë se jemi të detyruar, të pranojmë, që ekzistojnë shqiptarë me nënshtetësi greke, nuk mundet të pranohet kurrë, që shqiptarët të jenë racë helene, dhe as që këta dy popuj të kenë të njëjtën kombësi si dhe as që ata të kenë të njëjtat prirje.

Por edhe në qoftë se do të donim të pranonim që të krishterët e Shqipërisë (Epirit ose Maqedonisë) do të mund t’i mbanim për grekë, sepse kanë të përbashkët me helenët, fenë e njëjtë ortodokse, ose sepse në shkollat e tyre mësohet greqisht dhe sepse individë të veçantë të tyre e flasin këtë gjuhë me kënaqësi, atëherë do të na duhej të pranonim, që katolikët e Shqipërisë janë italianë, sepse mësojnë e flasin italisht dhe ushtrojnë të njëjtat rite fetare si italianët; por të pasurit të përbashkët të këtyre gjërave, nuk e ka bërë kurrë Italinë të mendojë që të kërkojë t’i shikojë katolikët e Shqipërisë, që të kenë edhe gjënë më të vogël farefisnore të përbashkët me fiset e Italisë dhe po ashtu, katolikët shqiptarë nuk e kanë çuar ndonjëherë ndër mend që të kenë afërsi farefisnore me popujt e Italisë për shkak të riteve fetare të përbashkëta.
Siç i shikojmë gjërat, shqiptarët, qofshin mysli-manë, ortodoksë apo katolikë, kanë mbetur të njëjtët, kanë ngelur ata që kanë qenë gjatë 30 shekujve: Populli më i vjetër i Europës, raca më e pastër e të gjitha racave të tjera të njohura. Një racë, që nëpërmjet një fenomeni, që i afrohet mrekullisë, që ne nuk mund ta shpjegojmë dot, i ka bërë ballë të gjitha stuhive të kohës, që normalisht e ndryshojnë dhe e transformojnë gjithshka, një racë që e ka kuptuar, se si ta mbajë gjallë gjuhën e saj, pa ndonjë letërsi të veçantë, pa ndonjë civilizim të gjerë, që e ka kuptuar, dhe kjo ka kuptim akoma më të madh, ia ka dalë ta ruajë tipin e vet origjinal dhe karakteristik, pa u treguar e papajtueshme dhe pa kundërshtuar, në shfaqjet e veta të jashtme, besimin dhe ritet e atyre feve, që ishin përhapur si fitimtare gjatë ndërrimit të shekujve.

Por ekzistojnë edhe një varg idesh të tjera te të cilat ne duam të drejtojmë vëmendjen e dijetarëve dhe filologëve për të na mbështetur për të mbajtur në këmbë argumentet tona.

Ne nuk e kemi të nevojshme, të tërheqim vëmen-djen në mënyrë të veçantë, që ishte Konstandini, perandori i romakëve, ai që e zhvendosi selinë e perandorisë në Bizant, as që më vonë, kjo perandori e pafundme u nda në dy pjesë, njëra pjesë e së cilës, mori emrin Perandoria e Perëndimit dhe tjetra Perandoria e Lindjes, as që më vonë, nëpërmjet një abuzimi, pjesa e fundit u quajt Perandoria Bizantine ose Perandoria Greke. Këto janë gjëra elementare, që i njeh çdokush. Në këtë mënyrë është e qartë, që nuk ishin grekët ata që themeluan Perandorinë Greke dhe që nënshtruan Perandorinë Bizantine; kjo ishte vepër e romakëve. Në qoftë se më vonë perandoria u quajt greke, kjo s’do të thotë në asnjë mënyrë, që ishte një krijim grek, por sepse, meqenëse perandorët, që pasonin njëri-tjetrin dhe shumica e popullatave që ishin të varura prej tyre, u ndanë nga kisha romake dhe pranuan një rit fetar, që u quajt grek, për ta dalluar nga riti tjetër që quhej romak ose latin.

Duke patur parasysh këto fakte, njeriu është i detyruar të pranojë që përcaktimi Perandori Greke, nuk ka absolutisht kuptim kombëtar, por vetëm një kuptim fetar, dhe që vetëm nëpërmjet abuzimit me emrin, u arrit të vihej deri këtu, që të përcaktoheshin si grek, jo vetëm ata që i përkisnin racës dhe kombësisë greke, por gjithashtu edhe ata, të cilët i përkisnin racave të tjera, dhe që kishin pranuar ritin e Kishës orientale greke.

Akoma më me zell i mbahemi ne mendimit tonë, meqë, që nga ndarja e Fotiusitt dhe akoma më vonë, Perandoria e Lindjes nuk quhej ndryshe, veçse Perandoria Romake. Si perandorë romakë, perandorët e Bizantit mbanin deri vonë, emrin administratorë të Ravenës1 dhe gjithashtu, një numër të madh vendesh të tjera që ndodhen në zemër të Italisë.
Emri grek, që iu ngjit nënshtetasve të kësaj perandorie, ishte thjesht, romei, romakë, edhe sot i quajnë arabët banorët e Perandorisë Osmane, që nuk janë të racës armene, me emrin rumî,romei, dhe gjithashtu përcaktojnë me emrat rumei dhe romei pushtuesit romakë, themeluesit e perandorisë, dhe në asnjë mënyrë burrat e racës greke. Arabët e ditëve tona, madje edhe kur është fjala për myslimanët, zyrtarë të qeverisë turke, i përcaktojnë ata me emrin shpërfillësrumi, burrë romak i bardhë, sepse arabët i urrenin dhe i përçmonin romakët, ata ishin armiqtë e tyre për vdekje. E përbashkëta e të pasurit të njëjtën fe nuk i ka ndryshuar dhe as i ka zbutur këto ndjenja.

____________
1. Exarchat for Ravena – Ravena ishte kryeqyteti i Perandorisë Romake të Perëndimit për kohën.

Kështu përcaktojnë, gjithashtu, bijtë e shkretëtirës edhe sot me emrin rumî ata njerëz, që morën sundimin e vendit të tyre në dorë pas romakëve.
Vetëm pasi lulëzoi Perandoria Osmane mbi gërmadhat e Perandorisë Bizantine dhe kur pushtuesit e rinj kishin marrë emrin osmanllinj, atëherë filloi përdorimi i përcaktimit romeî për banorët e perandorisë, që e quanin veten të fesë ortodokse. Romeos u bë në gjuhën popullore sinonim me grek.

Hapësira që iu dha kuptimit të këtij emri dhe abuzimi që u bë në vijim me të, e bënë atë, në fund të fundit, pak a shumë përgjithësues. Me të përcaktoheshin, në fillim, romakët, themeluesit e perandorisë, pastaj të krishterët e riti ortodoks, dhe më vonë, edhe njerëzit e racës dhe kombësisë greke, sikurse edhe ata që ndanin me ta të njëjtat dogma dhe parime fetare. Ndodhi njëlloj si me islamizmin: Me emrin turk nuk kuptohej kombësia, por ky emër iu vu të gjithëve që kishin pranuar islamizmin, pa bërë asnjëfarëlloj dallimi. Në mungesë të një kombësie të vetme, ishte feja myslimane, që e zuri këtë vend dhe që bashkoi myslimanët e të gjitha racave dhe e të gjitha kombësive, në një ide të vetme, fetare dhe politike, e cila nuk përbënte një kombësi, por një fuqi të madhe, një perandori po aq të tmerrshme sa edhe ajo e romakëve të vjetër, paraardhësve të tyre.

Sot po bëhen përpjekje duke pasur parasysh, pasionet dhe lakmitë e ditëve tona, për të futur në qorrsokak, nuk po them shkencën, - e cila qëndron e patundur dhe e pandikueshme ndaj interesave dhe epsheve të kombësive të ndryshme, - por, opinionin publik, të cilin ndonjëherë e gënjejnë, dhe çështjet që bazohen në principe të gabuara, ia paraqesin atij si të favorshme për të.
Disa besojnë se të gjithë ata njerëz që kanë pranuar fenë greke dhe, për këtë arësye, kanë qenë të detyruar të mësojnë gjuhën greke, janë grekë nga raca dhe nga prejardhja. Mbi këtë bazë qëndrojnë mbështetësit e panhelenizmit kur pretendojnë si të tyren një pjesë të popullsisë së Epirit dhe të Maqedonisë. Por, duke u bazuar në shtjellimin tonë dhe te provat që ne sollëm në favor të argumenteve tona, pretendime të tilla janë të palejueshme, ato nuk qëndrojnë dot në këmbë para historisë dhe përpara fakteve që dolën prej saj. Gjithashtu edhe kuptimi, që mundohen t’i japin fjalëve dhe gjërave, është një punë falsifikimi, që ka shumë pak argumentim për t’u besuar nga njerëzit dhe për t’u sanksionuar nga shkenca.
Në qoftë se islamizmi i bashkoi njerëzit në një njësi fetare, që ishte një bashkim funksional, që favorizonte të gjitha dëshirat që sillnin triumfin e besimit, duke lënë mënjanë çështjen e kombësisë, ky fakt nuk mund të na shërbejë ne si premisë, për të dalë në përfundimin, që të gjithë ata të cilët, në pjesën europiane të Turqisë, kishin pranuar fenë greke, janë të racës helene.

Identiteti i besimit fetar e ka ushtruar këtë pushtet dhe te muhamedanët, themeluesit e Perandorisë Osmane, e ka nxjerrë në pah këtë fenomen. Por kjo gjë nuk mund të deklarohet si një e drejtë dhe as si një provë e kombësisë helenike të ortodoksëve të Epirit, të Maqedonisë etj., etj.

Në ditët e sotme dëgjojmë, që myslimanët e Epirit dhe të Maqedonisë etj., të quhen shqiptarë dhe, nga ana tjetër, quhen të krishterët e të njëjtit vend, grekë, helenë. Broshurat dhe gazetat e kohëve të fundit, e kanë përsëritur papushim këtë përcaktim, pa e vrarë mendjen njeri për saktësinë e saj. Por ata, që i lënë të kalojnë pa vënë re këto dallime, gabohen në një mënyrë shumë të trashë, sepse ata lënë pa marrë në konsideratë një nga vrojtimet më të thjeshta, d.m.th. lënë pa menduar, që myslimanët e Epirit dhe të krishterët e këtij vendi janë thjesht vëllezër, i përkasin të njëjtës racë, dhe që në venat e tyre qarkullon i njëjti gjak, dhe se paraardhësit e tyre janë të njëjtë.
Para pushtimit otoman, ka pasur vetëm të krishterë ortodoksë, të cilët, sipas prirjeve dhe për shkak të interesave të tjera, pranuan islamizmin, sikurse edhe myslimanët e pjesës së sipërme të Shqipërisë kanë qenë vetëm katolikë dhe u bënë muhamedanë, sikurse myslimanët e Greqisë që ishin grekë dhe pranuan islamizmin.
Të thuash që vetëm myslimanët dhe katolikët, të cilët nuk i përkasin Kishës greke, janë shqiptarë, do të ishte njëlloj sikur të duash të pretendosh që ortodoksët e të njëjtit vend janë helenë, vetëm sepse i përkasin Kishës ortodokse; kjo do të thotë që besimin fetar ta vendosësh përpara principit të kombësisë, si dhe ta zëvendësosh racën me dogmën, atdheun ta futësh poshtë riteve, gjë që s’bëhet.

Në qoftë se popujt e Epirit, ata që janë më afër kufirit grek, e flasin pjesërisht gjuhën greke, as kjo nuk mund të përdoret për të folur, në favor të pretendimit të turpshëm, që kemi përmendur më sipër. Gjeografikisht, etnologjikisht dhe historikisht ne provuam që Epiri dhe Maqedonia kurrë s’kanë qenë pjesë e Greqisë: Raca e banorëve, gjuha e tyre, zakonet, institucionet civile, politike e ushtarake, gjithçka është e ndryshme nga ato të grekëve. Ashtu si etolianët, të cilët banonin në kufi me Epirin, që flisnin një gjuhë gjysmë-pellazgjike dhe gjysmë-greke, po ashtu edhe epirotët, që jetonin në kufi me Greqinë, natyrisht kanë mësuar shumë fjalë greke dhe i kanë përzierë këto me gjuhën e tyre. Kjo nuk është ndonjë gjë për t’u habitur. Por vetëm epirotët që ndodheshin në kufirin më të afërt me Greqinë, kanë marrë fjalë greke. Sa më tej nga kufiri të tërhiqemi, aq më e rrallë do të bëhet gjuha greke dhe humb plotësisht në rrethet e Filatit, Margëllëçit, Gjirokastrës, etj., ku populli, qoftë mysliman qoftë ortodoks, njeh vetëm gjuhën shqipe në të gjithë pastërtinë e saj.
Përveç kësaj, nëqoftëse gjuha greke është pranuar dhe kultivuar në disa distrikte të Epirit, të cilat ndodhen në kufi me Greqinë, ky fakt shpjegohet, në radhë të parë, për shkak të afërsisë gjeografike, dhe pastaj për shkak të fesë ortodokse, besim i cili lutjet ua mëson besimtarëve në gjuhën greke, dhe në fund fare, nga indiferentizmi i qeverisë otomane, e cila asnjëherë nuk ka menduar që arsimin ta kultivojë me bazë të gjerë dhe të njëtrajtshme për të gjithë pa përjashtim.
Duke munguar shkollat e organizuara nga autoriteti politik, mësimi i popullit ra në duart e priftërinjve dhe të dhaskenjve helenë, dhe i shërben gjuhës greke, për shkak të mungesës së një letërsie shqipe ose pellazgjike, si për mësimin ashtu edhe për lutjet.
Ky fakt është akoma më bindës, po të kemi parasysh që në pjesën e sipërme të Shqipërisë na shfaqet e njëjta tablo në lidhje me popullsinë katolike. Gjithashtu edhe atje qeveria otomane nuk ka bërë asgjë për arsimin, dhe atje kisha, veçanërisht priftërinjtë dhe murgjit françeskanë me prejardhje italiane, ishin ata që jepnin mësim fenë, që udhëhiqnin kishën, që hapnin shkolla, në të cilat mësohej njëkohësisht në gjuhën shqipe dhe italiane. Megjithëse priftërinjtë italianë të Shqipërisë së Sipërme as nuk e çonin nëpër mend për ta italianizuar popullin dhe për t’ia zhdukur kombë-sinë, prapë se prapë, vetvetiu, nëpërmjet afërsisë me Italinë, nëpërmjet lidhjeve tregtare me të dhe gjithashtu, nga kujtimi i kohës së sundimit të Republikës së Venedikut, gjuha italiane gjeti rrugë hyrjeje. Por megjithatë gjuha shqipe si gjuhë e vendit nuk u përçmua, as nga lutjet, dhe as nga kisha. Ne i jemi mirënjohës, pikërisht klerit katolik, për ato pak libra, që janë shtypur në gjuhën shqipe dhe që ekzistojnë edhe sot, dhe do të jenë, ndoshta, këto libra, që do të mund të bëhen shtyllat e një letërsie, që nuk ka ekzistuar deri më tani dhe që, ndoshta mund të jetë e thënë që, të marrë një vend të fuqishëm në civilizimin europian.

Feja dhe studimi i gjuhëve, qoftë greqisht, italisht ose turqisht, janë vetëm mjete ndihmëse për të zhvilluar inteligjencën dhe moralin e një populli; por ato nuk munden kurrë ta ndikojnë racën, ato mund të transformojnë kombin – një komb, që ngelet një dhe i pandarë për të gjithë albanezët, për të gjithë shqipëtarët, qofshin këta besimtarë të Jezusit ose të Muhametit, qofshin këta adhurues të kultit latin ose të kultit grek.

VIII


Ne vërtetuam në ekspozenë tonë qartë dhe pa lënë asnjë fije dyshimi se populli i parë që e shkeli në kohët e legjendës kontinentin grek, ka qenë populli pellazg. Në këtë të vërtetë nuk ka më njeri sot që të mund të ketë dyshime, sepse kjo e vërtetë është futur në faktet historike që janë të fiksuara në mënyrë të pakundërshtueshme nga shkenca dhe filologjia.
Gjithashtu u soll dëshmia që, më vonë, janë derdhur mbi Greqi popuj të tjerë të drejtuar nga udhëheqës të ndryshëm, që u vendosën në vendin e pellazgëve, të cilët i shtynë në territore që ndodheshin më lart dhe vetë u vendosën në pjesën bregdetare dhe në rrafshinat e Greqisë.
Kjo tërheqje e racës pellazge ka ndodhur shkallë-shkallë, dhe ne shikojmë të shfaqen, si nëpërmjet mjegullës së kohës, etolianët, jonianët dhe të tjerë, që shpesh janë përmbledhur nën emrin helenë, një emër që, me të drejtë, mbahet vetëm nga një fis që banonte në Tesali dhe ne shikojmë se si secili nga ata popuj, që kemi përmendur më lart, nën emrin kolektiv, helenë, vazhdimisht i shtynë pellazgët më tej.

Më vonë na shfaqen dorianët në sipërfaqen e tokës, të cilët nga ana e tyre, përzënë etolianët dhe jonianët, dhe këta të fundit u tërhoqën tutje në Azinë e Vogël, dhe themeluan atje qytete etoliane dhe joniane duke transmetuar në Azi civilizimin e tyre të përparuar.
Ne nuk besojmë ta kemi të nevojshme të ndalemi te rivalitetet, te luftërat që u zhvilluan ndërmjet jonianëve dhe etolianëve, ndërmjet atyre jonianëve dhe etolianëve që ngelën në Greqi dhe dorianëve, as te luftërat e tyre të brendshme që vazhduan; sepse para nesh ka qenë Paparigopuli1 i cili në historitë e tij të shkëlqyera, në mënyrë shumë tërheqëse, ka përshkruar shumëllojshmërinë e ideve, zakoneve, karakterit dhe të prirjeve, duke na treguar se si nëpër shekuj përçarja ndërmjet tyre arriti deri në atë gradë, aq sa edhe ata vetë e shikonin njëri-tjetrin si fise të veçantë me prejardhje të ndryshme, saqë pretendonin, se nuk kishin asgjë të përbashkët midis tyre, përveç urrejtjes dhe armiqësisë reciproke.
Pellazgët në qetësinë e tyre të sigurt, në Epir, Maqedoni dhe Iliri, nuk kishin dhe nuk donin të kishin lidhje me racën fqinje të grekëve. Kështu
–––––––––––––
1. Historian grek i shekullit të 19-të .
jetonin ata në punë të vet, duke u mbajtur fort tek institucionet e tyre, që ndryshonin nga ato të grekëve, nuk përziheshin kurrë me ata helenë, të cilët i kishin përzënë, nga vendbanimet e tyre dhe, midis atyre dhe grekëve, u zhvillua një urrejtje për të drejtën e trashëgimisë.

Megjithatë mendohet akoma, që vetë grekët kanë qenë pellazgë dhe që, në kohën e shfaqjes së tyre në Europë, do të kenë pas folur pellazgjisht, gjuha greke ose çorba greke u fut më vonë në përdorim, nëpërmjet ndikimit të këngëve homerike. Ky parakuptim është i drejtë, kjo do të thotë, që është i drejtë deri në njëfarë mase, d.m.th. është e vërtetë se popujt e parë që shkelën kontinentin grek flisnin vetëm gjuhën pellazge; por ky pohim thuhet vetem në lidhje me pellazgët dhe jo me fiset e tjerë që u shtrinë më vonë në Greqi dhe që flisnin një gjuhë krejtësisht tjetër. Supozimi grek që shtrohet sot nuk është i argumentuar as nga faktet dhe as nga historia. Herodoti dëshmon që helenët kanë pasur një gjuhë të tyren dhe se këtë gjuhë e flisnin vetëm anëtarët e fisit të tyre. Në qoftë se grekët në fillim do të kenë folur gjuhën pellazge, si është e mundur që ata që erdhën të parët, pellazgët e vërtetë, që kanë ngelur në vetvete të pastër në ishullin Hydra (Hidra) dhe në ishuj të tjerë të Arkipelagut, sikurse po ashtu në malet e Atikës dhe në zona të veçanta të Samosit, e kanë mbajtur të pastër gjuhën e paraardhësve të tyre, ndërsa banorëve të tjerë të të njëjtave zona nuk u kujtohet fare kjo gjuhë?

Në qoftë se raca dhe gjuha do të kishin qenë të njëjta vërtet për grekët dhe pellazgët, atëherë nuk do të ekzistonte ky fenomen. Nëse do të kishin qenë nga e njëjta racë dhe do t’i përkisnin një kombësie, një populli të vetëm, si do të ishte e mundur, që ata në mes të pjesës tjetër të gjithë u mbajtën të pastër, ashtu siç ishin kur u shfaqën në kontinent, ndërkohë që të tjerët u transformuan? Një fenomen i tillë do të ishte i mundur vetëm nëpërmjet një rrëmuje të përgjithshme; por, në qoftë se do të kishte ndodhur një kataklizmë e tillë, atëherë duhej të kishte nxjerrë në pah të njëjtat efekte për të gjithë e jo vetëm për fise të veçantë dhe t’i linte të tjerët të paprekur.
Meqë ra fjala, nuk kemi as edhe më të voglën pikë referimi që të mendojmë se një kataklizmë e tillë të ketë ndodhur vërtet.

Kështu, pellazgët janë raca e parë, që vuri këmbën në kontinentin grek dhe e mbushi atë nga njëri cep në tjetrin. Asokohe flitej në të gjithë Greqinë gjuha pellazgjike, sepse etolianët, jonianët, dorianët, helenët nuk ishin shfaqur akoma në kontinent dhe, si rrjedhim, gjuha greke nuk mund të ishte folur akoma atje. Por në çastin që u shfaqën etolianët, jonianët dhe dorianët, pellazgët tërhiqen, shpëtojnë nga sulmi i të ardhurve të rinj, dhe marrin me vete gjatë tërheqjes, gjuhën e tyre, zakonet, besimin dhe hyjnitë e veta dhe kudo ku vendosen, larg nga Greqia, në majat më të larta të maleve apo në humnerat e detit, ata i ruajnë të gjitha këto gjëra të shenjta, si amanetin më të shenjtë të të parëve të tyre, i ruajnë këto thesare, në gjendje funksionale, përmes të gjitha periudhave të kohës, pa u tronditur nga ndryshimet politike dhe fetare të shekujve.

Po ashtu edhe helenët, qofshin këta vetëm etolianët, jonianët ose dorianët, e ruajtën gjuhën e tyre, ndoshta mund të jetë e njëjta gjuhë që ata flisnin në çastin që u shfaqën në Greqi, ndoshta e kanë ndryshuar dhe përmirësuar më vonë, kjo nuk ka rëndësi, është e njëjta gjë.
Por një gjë është e sigurt, që kjo gjuhë greke, këto gjuhë etoliane, joniane, doriane me të gjitha kthesat dhe përjashtimet, kanë një gjë të përbashkët, që nuk kishin fare analogji me gjuhën e pellazgëve, përveç atyre rrënjë-fjalësh, që e shfaqin të gjitha gjuhët që e kanë prejardhjen nga i njëjti burim, nga rrënja e gjuhës ariane dhe e sanskritishtes. Këtë gjuhë grekët e kanë ruajtur, madje, edhe në zonat ku banonin të përzier me pellazgët, të cilët gjithashtu, e kanë ruajtur gjuhën nga ana e tyre të plotë, siç e kanë patur të parët e tyre.

Sigurisht njerëzit e fisit pellazg, që ruajtën gjuhën e tyre si të tillë, në raste të veçanta e mësuan gjuhën greke, por nuk dimë që grekët, të kenë folur gjuhën pellazgjike, të kenë ruajtur ndonjë kujtim të saj. Në veprat e grekëve të vjetër, nuk gjejmë asnjë citat, as edhe një udhëzim që të mund të na vërtetonte neve të kundërtën.
Që ta përfundojmë, duam edhe njëherë të përsërisim, që ka patur burra të shoqërisë së lartë që i përkisnin fisit pellazg, që, ndërsa, njëkohësisht me ruajtjen e gjuhës së tyre, të cilën grekët e konsideronin gjuhë barbare, duke kuptuar avantazhet që mund t’i sillte gjuha greke, e mësuan dhe e studiuan me dashuri këtë gjuhë; por populli, shpirti i kombit, nuk e njihte atë, nuk e fliste atë.

IX


Faktet e sjella nga ne, nuk ka gjë, që t’i trondisë. Pasi ne, duke u bazuar te historia dhe tek transmetimet, i vrojtuam të gjithë shekujt me radhë, depërtuam deri në kohën e hershme të shfaqjes së pellazgëve në kontinentin grek, ndaluam gjatë ecjes në etapa të ndryshme dhe, me faktet në dorë, kemi treguar se shqiptarët janë pasardhësit e tyre të vërtetë.
Nuk na ngelet gjë tjetër, veçse të skicojmë gjendjen në të cilën gjendet sot populli shqiptar. Për ta plotësuar studimin tonë, do të përshkruajmë ekzistencën e tij aktuale, organizimin e tij politik, nevojat e tij, shpresat dhe dëshirat e tij dhe, megjithëse nuk mendojmë t’i ofrojmë lexuesit një vepër të përfunduar plotësisht, ia bëjmë qejfin vetes, se të paktën kemi qenë një nga të parët që ka bërë një projektide, me konture shumë të qarta për këtë temë. Politikanët dhe dijetarët do të mundin t’i gjejnë edhe elementet me pluhur për t’i thelluar studimet e tyre dhe për t’i dhënë punës sonë atë zhvillim, për të cilin ata janë të aftë.
I ngelur në dorë të instinkteve të tij, përshkuar nga legjendat e tij të vjetra, të cilat zëvendësojnë për të historinë dhe legjislacionin pa literaturën e tij, që ia kishin vjedhur dhe i rrethuar nga mijëra vështirësi, të cilat kontribuan për ta frenuar zhvillimin e tij moral dhe material, populli shqiptar ka ngelur fatkeqësisht mbrapa, ka ruajtur të njëjtin këndvështrim, si në epokat e hershme të shpërnguljeve të tij.
Me një karakter te theksuar krenar dhe i pajisur me një dashuri të jashtëzakonshme, për vdekje, për racën dhe traditat e tij, nuk është përzier as me racat e tjera, dhe as nuk ka mundur të zhvillohet më lart në ekzistencën e vet, dhe gjithashtu, nga pikëpamja e civilizimit dhe e zhvillimit, është parakaluar nga fqinjët e tij, pa u mbytur nga ndjenjat e veta fisnike kombëtare, në ruajtjen e kombëtarisë së tij, të gjuhës, dinjitetit dhe të të drejtave të tij. Pellazg nga prejardhja dhe pellazg nga zemra, i drejtoi të gjitha përpjekjet për të ruajtur ekzistencën e vet, dhe, pa e vrarë mendjen për një civilizim më të përparuar, avantazhet e të cilit ai nuk i njeh ende, është mjaftuar me atë që ai e konsideron si amanet të të parëve të tij. Trim deri në skaj, inteligjent, i palodhur, që kënaqet me pak, as ambicioz në teprim, dhe as me prirje për padrejtësira, është kapur me forcë në shkëmbinjtë e tij me një dashuri, që nuk është në gjendje t’ia zbehë asgjë. I veshur me ndjenja kalorësiake, me ndjesi të ashpër për të nderuar të drejtën dhe ligjet e shenjta të mikpritjes si dhe të fjalës së dhënë, ka përshkuar kaq shumë shekuj pa iu nënshtruar asnjë ndryshimi, ka ngelur pellazg, luftarak, i ndershëm dhe i varfër.
Populli shqiptar ndahet në dy familje të mëdha: Guégeria (Gegëria) dhe Tosquerie(Toskëria); e para quhet Shqipëria e Sipërme, dhe tjera Shqipëria e Poshtme. Shqipëria e Sipërme fillon me Tivarin, përfshin të gjitha fiset katolike të veriut, rrethet e: Pejës, Prishtinës, Vranjës, Kaçanikut, Shkupit, Përlipit, Manastirit, Ohrit, dhe mbaron në Elbasan. Shqipëria e Poshtme fillon me Elbasanin dhe shtrihet deri në gjirin e Prevezës (Préveza).

Shqipëria e poshtme ndahet në tre trungje familjare: Tosques (Toskët), Tchams (Çamët), Liapes (Labët), të cilët i përkasin tre popujve të lashtë, që popullonin në kohët e hershme Epirin dhe këta janë: Kaonët, Tesprotët, Molosët, këto tri familje ndahen përsëri në fise më të vogla,Farë, që na kujtojnë 14 fiset e vjetra që përmendin shkrimtarët klasikë, para të gjithëve Teopompi, i cili citon Strabonin. Shqipëria e Sipërme, nga ana tjetër, nuk ndahet në trungje familjare të mëdha, përkundrazi ajo është e banuar nga një numër fisesh, klanesh, të cilët, megjithëse nuk përkojnë plotësisht me emrat e sotëm, por nga numri, ama, përputhen me numrin e fiseve që citojnë të vjetrit, dhe emërtimin e tyre të plotë e gjejmë te Plini. Kështu, korrespondojnë fiset e tanishme: Hot, Kelmend, Kastrat, Shkrel, Shalë, Shosh, Mirditë, Mërtur, Krasniq, Temal etj., me përcaktimet e vjetra: Ballaj, Mestë, Manli, Enkelej, Taulantë, Autariatë, Ardianë, etj.
Për emrin Toskëri me të cilin emërohet zakonisht Shqipëria e Poshtme, ne nuk gjejmë një përcaktim përkatës.

Për emrin Gegëri gjejmë një përcaktim përkatës te Homeri: “Përtej maleve Akrokeraunebanojnë Gigat ()”, thotë Babai i Poezisë.

Fjala , gigas do të thotë gjigant. Meqenëse banorët e maleve të Shqipërisë së Sipërme kanë një figurë që është shumë më tepër se mesatarja, të vjetrit i konsideronin ata si gjigantë edhe i thërrisnin kështu. Gígas dhe Gegas është e njëjta fjalë dhe ka të njëjtin kuptim.
Është e sigurt që të parët e fiseve të Shqipërisë së Sipërme në kohët e vjetra, kishin titullinGegas  dhe ne na kujtohet, që kemi parë vetë një dokument me sytë tanë, të lëshuar nga Kadiu i parë, këta ishin gjykatës që u vendosën nga qeveria otomane në rajonin e Dukagjinitrreth shekullit të 15, menjëherë pas vdekjes së Skënderbeut. Në këtë dokument thuhet që Gegë Lleshi, Gegë Doda, Gegë Tanushi dhe një tjetër Gegë, të cilit ia kam harruar emrin, po largohen nga malet e Poshterikut, për t’u vendosur në Mirditë. Ky dokument, në të cilin tregohen paraardhësit e drejtuesve të Mirditës, ishte pronë e pashait Bib Doda, që tashmë ka vdekur. Ai na e ka treguar atë, para se të vdiste; ne e lexuam vetë dhe jemi të sigurt, që djali i tij, Prengë pasha,do ta ketë akoma.

Meqenëse kurrë në Shqipëri nuk janë bërë regjistrime popullsie të herëpashershme, është e pamundur të dihet shifra e vërtetë e popullsisë. Sipas informacioneve zyrtare dhe informacioneve private, mund të themi, pa pasur frikë se gabohemi shumë, se numri i popullsisë lëviz ndërmjet 1.800.000 deri në 2.000.000 frymë. Nga këta 1.200.000 i përkasin Shqipërisë së Ssipërme dhe pjesa tjetër Shqipërisë së Poshtme.
Kjo popullsi, e cila flet të njëjtën gjuhë, që ka të njëjtat zakone dhe që ruan të njëjtat doke dhe tradita, ndahet në tri besime, myslimane, ortodokse dhe katolike.

Myslimanët përbëjnë gjysmën e popullsisë dhe gjysma tjetër ndahet në ortodokse dhe katolike. Myslimanët së bashku me katolikët përbëjnë 2/3 e popullsisë, ndërsa ortodoksët 1/3 e popullsisë.
Vendi është në pjesën e tij më të madhe malor dhe i lehtë për t’u mbrojtur nga sulmet e huaja. Zonat që shtrihen në pjesën bregdetare janë shumë pjellore. Luginat e Bunës, Matit, Shkumbinit, Erzenit, Vjosës, Drinit, Bistricës, Vardarit etj., përfshijnë një numër të madh tokash shumë prodhuese; por mënyra e kultivimit është absolutisht primitive dhe nuk arrihet ai rendiment, që do të mund të arrihej nga një kultivim racional. Me një përkujdesje pak më të madhe, për bujqësinë do të ishte e lehtë të arrihej një sukses, që jo vetëm do të përmbushte nevojat e konsumit të brendshëm, por gjithashtu edhe një pjesë të konsiderueshme të mbiprodhimit do ta eksportonte, eksport i cili do të shërbente si bazë për tregtinë ndërkombëtare jashtëzakonisht fitimprurëse.

Meqë jemi këtu, populli shqiptar merret më shumë me blegtori sesa me bujqësi. Blegtoria zhvillohet kudo dhe përbën burimin më të mirë të pasurisë së vendit.

Në Shqipëri ka pyje të mëdha, lumenj dhe miniera të të gjitha llojeve, që fatkeqësisht, qëndrojnë të pashfrytëzuara. Industria e vendit ndodhet në fazën e foshnjërisë, dhe të gjitha vështirësitë, që i dalin vazhdimisht përpara zhvillimit të pasurisë kombëtare, të bashkuara këto, ndërmjet të tjerash, me rolin negativ që ka luajtur indiferentizmi ndaj gjithçkaje materiale, si dhe karakteri luftarak i popullit, e kanë lënë vendin në një gjendje të trishtuar varfërie, kështu që ka ngelur, më shumë se të gjithë të tjerët, prapa civilizimit modern. Kudo natyra është e mrekullueshme, peizazhi mahnitës, malet janë madhështore dhe mitologjia greke e vendosi me të drejtë aty selinë e zotave dhe të muzave. Lugina të qeshura, që përshkohen nga lumenj me ujë të bollshëm, në brigjet e të cilëve qëndrojnë pyje të virgjëra, të fuqishëm. Është një vend që të frymëzon për këngë dhe për poezi, vend që nxjerr burra trima, inteligjentë dhe të fortë, dhe gra të bukura, të virtytshme dhe me shpirt të pastër.

Sikur të kishte patur pak më shumë civilizim, sikur të kishin qenë kushtet vetëm pak më të mira, jo vetëm që Shqipëria nuk do t’i linte gjë mangut Zvicrës, por, përkundrazi, Shqipëria do t‘ia kalonte shumë shpejt Zvicrës për nga bukuria, poezia dhe fuqia.

X


Jeta që bëhet në Shqipëri është krejtësisht primitive dhe patriarkale. Çdo fis ka të parin dhe pleqtë e tij të cilët qeverisin së bashku sipas zakoneve e dokeve të vjetra dhe japin vendime, që bazohen në të drejtën e hakmarrjes: sy për sy, dhëmb për dhëmb. I pari i fisit dhe më të vjetrit e tij e fitojnë pozicionin nëpërmjet trashëgimisë. Por ky pozicion, kur është fjala për të drejtën, nuk ka absolutisht fare imunitet. Kryetari dhe pleqtë, kur është fjala për çështje të së drejtës publike dhe private, mund të dënohen si çdo njeri i zakonshëm dhe i nënshtrohen të njëjtave ligje: Një prijës që vret, do të vritet, dhe me këtë janë thënë të gjitha.

Pa iu futur hollësirave që nuk janë në synimin e këtij libri, do të tregojmë ndonjë gjë të vogël, shkurtimisht, nga ligjet e zakonshme që rregullojnë marrëdhëniet ndërmjet popullsisë.

Kush vret, do të vritet nga pasardhësit e të vrarit. Në qoftë se nuk mund të vritet dot vrasësi vetë, atëherë vritet babai, djali, vëllai ose kushëriri i tij. Madje, në qoftë se vrasësi dhe familja e tij arrijnë t’i shpëtojnë hakmarrjes, në njëfarë mënyre, atëherë vritet dikush tjetër nga pjesëtarët e fisit në fjalë.

Kush vjedh, kush grabit, duhet ta zëvendësojë gjënë e vjedhur dyfish dhe, përveç kësaj, duhet të paguajë një gjobë, vlerësimin e së cilës e vendosin kryeplaku me pleqtë e tjerë. Burri që vritet duke vjedhur, vdes i çnderuar.

Rrëmbimi i një gruaje të martuar dënohet me vdekje. Rrëmbyesi ose një nga fisi i tij duhet të vritet nga bashkëshorti i ofenduar ose nga farefisi i tij.

Një grua që shkon dhe martohet me një tjetër, i jep të drejtën burrit që ka lënë, që t’i vrasë asaj, babanë, vëllanë, xhaxhanë ose një nga fisi i saj.

Tradhtia bashkëshortore dënohet me vdekje. Bashkëshorti ka të drejtë të vrasë dashnorin, po e gjeti te gruaja e tij, ose edhe në qoftë se tradhtia bashkëshortore është e padyshimtë.
Borxhliu duhet t’i paguajë borxhet e tij, qoftë në natyrë ose me lekë.
Prona është e shenjtë. Askush nuk ka të drejtë të kërkojë të marrë pronën e tjetrit. Të gjitha sherret për kufijtë e pronës zgjidhen nga pleqtë, të cilët, në varësi të rrethanave, duhet të bëjnë betimin te guri. Kundër vendimit të pleqve nuk ka apelim, vendimi ka formë të menjëhershme ekzekutive.

Këto ligje janë të barabarta për të gjithë, pa dallim feje. Në qoftë se një mysliman vret një të krishterë, atëherë anasjelltas atë e vret një i krishterë. Në qoftë se një mysliman vret një të krishterë, atëherë një i krishterë i fisit të të vrarit është i detyruar, si farefis i të vrarit, që të vrasë myslimanin që ka kryer vrasjen, dhe anasjelltas e njëjta gjë, në qoftë se një i krishterë vret një myslyman.

Miku është i shenjtë. Detyrimet ndaj mikut nuk duhet të shkelen për asnjëfarëlloj arsye. Ai i cili plagos një mik ose e vret atë, është i çnderuar, fisi i tij e dëbon atë dhe askush nuk duhet të ketë të bëjë më kurrë me familjen e tij. Ky turp është i përjetshëm, dhe as vetë gjaku nuk mund ta lajë. Ai i cili vret mikun e një tjetri, i ka borxh këtij 40 herë gjak, gjak, që fisi që ka bërë mikpritjen, ka të drejtë t’ia kërkojë fisit të atij që i shkeli mikpritjen.
Ai burrë që vret një grua, është i çnderuar, dhe ky çnderim bie mbi të gjithë pjesëtarët e familjes së tij. Ata do të quhen vrasës grash.

Sikurse çdo fis ka kryetarin e tij, kështu ka çdo familje kryetarin e vet, dhe zakonisht ky është më i moshuari. Gruaja më e moshuar e familjes është e zonja e shtëpisë, dhe meqenëse jeta është shumë patriarkale, pjesëtarët e familjes janë shumë kokë; ka familje që numërojnë 100-120 pjesëtarë. Burrat zbatojnë urdhrat e kryeplakut, dhe këtij i rrinë në dispozicion. Ai ka nën kontroll gjithçka dhe të gjithë i binden pa asnjëfarëlloj kundërshtimi. Atë e ndjekin me bindje të verbër; sepse prestigji i më të vjetrit është i pakufizuar. E zonja e shtëpisë ushtron të njëjtin pushtet ndaj grave dhe vajzave. Kur ndonjë pjesëtar i familjes ka ankesa për një pjesëtar tjetër, atëherë është kryeplaku i familjes që gjykon, dënon dhe pajton, sipas rrethanave. Të kundërshtosh vendimin e kryeplakut, është një veprim që të çnderon.
Shqiptari është i përkorë dhe kënaqet me një ushqim modest. Bukë misri, djathë dhe qumësht, këto janë ushqimet e tij të zakonshme. Ai pi ujë dhe nuk e përdor verën e alkoolin vetëm në porcione të vogla. Veshja e tij është e lehtë. Të ftohtit dhe të nxehtin nuk e ndien fare. Lodhjet dhe mungesat i duron me një indiferentizëm stoik. Dashuria dhe urrejtja e tij nuk njeh kufi. As gëzimin dhe as dhimbjen ai nuk mundohet t’i fshehë; qesh dhe qan me sinqeritet. Miqësia është për të e shenjtë, për besnikërinë e tij ka dhënë prova. Ai ngazëllehet shumë shpejt, është i hapur për të gjitha idetë e bukura, të mëdha, për të gjitha bëmat e shkëlqyera. Ai është poet. Po, madje malësori shqiptar, edhe kur është i dënuar me vdekje, shkon rrugës për në vendin ku do të ekzekutohet, duke kënduar e duke qeshur këngën e tij, pa pikë mendjemadhësie, pa pikën e dobësisë, ndërsa nga pas e ndjekin e ëma dhe të afërmit e tij, me zemër të thyer nga dhimbja.
Pushka dhe jatagani janë armët më të dashura të shqiptarit, sidomos pushka, është shoku i tij, miku i tij i pandarë. Ai përkujdeset për të dhe e do atë me shumë përkushtim dhe butësi, ai betohet për armët e tij, njëlloj siç betohet për Zotin ose për nderin e tij. Armët e bukura janë krenaria e tij, janë lavdia e tij.

XI


Deri në vitin 1831 Shqipëria qeverisej nga krerë kombëtarë. Çdo qytet, që kishte njëfarë rëndësie, kishte pashanë e tij ose beun e vet, që pushtetin e tyre e trashëgonin nga të parët e tyre. Porta e Lartë e respektonte këtë zakon dhe vetëm sa jepte pëlqimin e saj formal për udhëheqësin e radhës.
Shqipëria ishte e ndarë në dy qeveri të mëdha, kryeqytetet e të cilave ishin Shkodra dhe Janina. Pashait të Shkodrës i rrinin në krah të gjithë pashallarët dhe bejlerët e Shqipërisë së Sipërme, ashtu sikurse pashait të Janinës i rrinin në krah të gjithë pashallarët dhe bejlerët e Shqipërisë së Poshtme.
Këta dy pashallarë duhen parë, në njëfarë mënyre, si dy sundues feudalë, që kishin nën sovranitet pashallarët, që vinin më poshtë dhe kryetarët e fiseve të tjerë, të cilët ua kishin pranuar epërsinë dhe u bindeshin urdhrave të tyre.
Shpesh është bërë përpjekje për të thënë, sikur prej kohësh ka ekzistuar një përçarje ndërmjet toskëve dhe gegëve, njëlloj urrejtjeje e trashëguar. Nuk ekziston në botë konstatim më i gabuar. Në atë kohë kur kanë lindur diskutime, mosmarrë-veshje midis tyre, këto nuk kanë pasur të bëjnë fare me vetëdijen e popullit, sepse këto mosmarrëveshje kanë dalë në dritë, pra janë shfaqur, nga rivalitetet e pashait të Shkodrës me pashain e Janinës, të cilat kishin si rrjedhim vetëm karakter personal, që diktohej vetëm nga ambiciet e familjeve në fjalë. Herë-herë njerëzit i mbështesnin ato, por në thellësi të zemrës së tyre ata nuk merrnin pjesë në këto sherre, sepse gjithmonë kur ishte fjala për të luftuar për Perandorinë, gegët dhe toskët qëndronin krah për krah me njëri-tjetrin. Kurrë nuk ka ekzistuar konkurrencë midis tyre, përveç një nxitjeje fisnike, se kush t’ia kalonte njëri-tjetrit për trimëri, guxim dhe besnikëri. Gegët dhe toskët i përkasin të njëjtës familje, janë vëllezër që banojnë nën të njëjtën çati, që ngrohen në të njëjtin zjarr.
Deri në periudhën kohore të sipërpërmendur, gjendja e Shqipërisë ishte e shkëlqyer; vendi ishte i pasur, i lumtur dhe i fuqishëm, fuqia e tij ushtarake ishte e konsiderueshme. Në një kohë kur sunduesit e fuqishëm të Europës nuk ishin në gjendje të mblidhnin nën armë as 100.000 burra, Shqipëria ishte në gjendje të rreshtonte një ushtri prej 60-80.000 vetësh.
Nuk është e nevojshme që të nxjerrim veçanërisht në pah se trupat e Shqipërisë gjithmonë shkëlqenin me guximin e tyre dhe me shpirtin e tyre ushtarak, por gjithashtu edhe nëpërmjet besnikërisë dhe përkushtimit ndaj sulltanit. Pa qenë nevoja, që të kthehemi prapa në kohët e vjetra, ne i gjejmë dëshmitë në ditët tona: Javory Plevna dhe Shipka ofrojnë shembuj, që flasin vetë me zë të lartë, për trimërinë e batalioneve shqiptare, dhe flasin po ashtu me zë të lartë, për rezistencën e ashpër në mbrojtje si dhe po aq për forcën në sulmet e tyre. Ushtarët rusë dinë më mirë të tregojnë për këtë dhe janë aq objektivë, sa për t’u dhënë atyre nderet më të mëdha. Gjithashtu ushtarët shqiptarë kanë ditur gjithmonë ta mbrojnë vendin e tyre, vetëm, pa ndihmë fare kundrejt sulmeve armike. Ata ishin që mbrojtën sundimin otoman në Rumeli.
Shqipëria i ka dhënë Perandorisë Otomane vezirët e mëdhenj më të mirë dhe gjeneralët më trima. Mehmet Pashë Qypriliu, Ahmet pasha, Lutfi pasha, Sinan pasha, Mustafa pashë Bajraktari, dhe sa e sa të tjerë burra shteti e gjeneralë, meritat e të cilëve janë të pakufishme, kanë marrë në periudhat më të vështira, qoftë udhëheqjen e bizneseve, qoftë komandën e ushtrisë, dhe nëpërmjet aftësive të tyre, nëpërmjet guximit të tyre kanë dalë fitimtarë, si ndaj armiqve të jashtëm, po ashtu edhe ndaj përballimit të vështirësive të brendshme, duke ndihmuar në mënyrë që fuqia dhe pushteti i perandorisë, e cila shpeshherë për shkak të administrimit të keq, të paaftësisë dhe korrupsionit të ministrave, ka qenë në prag të rrënimit, të rigjenerohet dhe të qëndrojë në këmbë.
Elementi shqiptar i ka qëndruar gjithmonë besnik parimeve të veta. Vazhdimisht e kanë dashur shqiptarët sovranin dhe e duan akoma. Ata e duan atdheun e tyre dhe traditat e tij me të gjithë forcën e shpirtit, dhe me të gjithë energjinë e karakterit të tyre.

Për fat të keq, njerëzit që kanë drejtuar admini-strimin e vendit, nuk e kanë kuptuar që gjatë ndërrimit të sistemit administrativ, t’i jepnin atij fuqi dhe emër të mirë, dhe si rrjedhim është krijuar njëlloj turbullire në administratë dhe në opinionin publik.
Duke i këmbyer Shqipërisë sistemin e vjetër me një administrim të ri, me ligje të reja, që as nuk ishin të qarta dhe as nuk zbatoheshin nga këto ndryshime pafund të qeverive, nga eksperimentet e përjetshme, nga ndryshimet pa plan, nga rregulla pa pikën e idesë, lëkundej opinioni publik i trullosur, sa andej këndej, midis kujtimeve të së kaluarës, midis këqyrjes me habi të aktualitetit dhe pasigurisë për të ardhmen.
Në këtë gjendje të mjerueshme të situatës, është e pamundur që populli shqiptar të ketë besim akoma tek zyrtarët e administratës të dërguar nga Kostandinopoja. Ai është i detyruar t’i shikojë ata si të huaj, sepse ata nuk njohin as gjuhën e popullit, as historinë e tij, as zakonet, as traditat, dhe as prirjet e tij. Në këto kushte jo të favorshme, nuk ka si të kihet më dashuri për autoritetin, e duron atë si domosdoshmëri, pa u ankuar, duke menduar që kjo është dëshira e sulltanit, personi i nderuar i të cilit është simbol dashurie dhe respekti për të gjithë. Kjo ndjenjë dridhet në zemrat e të gjithë shqiptarëve.

Për fat të keq, zgjedhja e pashallarëve të dërguar nga Konstandinopoja, për të qeverisur vendin, nuk ka qenë gjithmonë një zgjedhje personi të përshtatshëm. Shumë prej tyre kanë treguar me prova që nuk kishin asnjëfarëlloj dashurie për vendin, që nuk e kuptonin fare popullin dhe nuk kishin aftësi për të përballuar detyrat që kishin të bënin me postin e tyre. Ata nuk kanë mundur të venë në përdorim në mënyrë të dobishme as pushtetin, që e kishin në dispozicion dhe as kanë mundur të kuptojnë burimet ndihmëse të vendit, të cilat do të duhej t’i kishin vënë re patjetër. Ata nuk mundën t’i shërbenin as interesave të qeverisë, as mirëqenies së vendit të qeverisur prej tyre. Ata i kanë drejtuar shumë keq punët.

Këto ishin arsyet që gjendja e shqiptarisë nën ndikimin e sistemit të ri, që u përpoqën ta fusnin në administratë, u bë gjithmonë dhe më e keqe, sepse ky sistem ishte larg njerëzve dhe jo i plotësuar, dhe nga ana tjetër, sepse njerëzit, të cilëve iu ishte ngarkuar detyra për ta vënë në jetë këtë sistem, as vetë nuk e kishin të qartë ose bënin sikur nuk e kishin të qartë. Vendosja me dhunë i një sistemi të paplotësuar dhe të papërshtatshëm për nevojat e popullit, të cilit ai do të duhej t’i shërbente, ka dështuar krejtësisht në rritjen e garancisë për një mirëqenie më të mirë për popullin. Njerëzit filluan ta kthenin shikimin mbrapa, në sisteme sigurisht më primitive, mënyra e funksionimit dhe e zbatimit të të cilëve, ishte gdhendur në ndërgjegjen e popullit nëpër shekuj. Ëndërrojnë të largohen dhe të ikin mbrapsht nga kjo kohë, në të cilën makineria qeveritare e ka humbur kontrollin dhe po lëkundet, ku rrëmuja ka përfshirë të gjitha degët e administratës dhe në këtë mënyrë, i është marrë fryma të gjitha burimeve të mirëqenies. Tregtia është e rrënuar, asaj i mungojnë rrugët e transportit, i mungon siguria. Bujqësia ndodhet në vështirësi shumë të mëdha. Industria nuk ngrihet dot sepse nuk nxitet dhe nuk mbrohet. Arsimi nuk ka ecur fare përpara, mungojnë shkollat. Në këtë mënyrë mirëqenies së të kaluarës, i duhej t’i lëshonte vendin mjerimit të sotëm. Mungesa e besimit dhe plogështia ia kanë marrë frymën fare biznesit, lodhja dhe indiferentizmi në fushën e ndërtimit të shtëpive ia ka zënë vendin zellit të kohës së mëparshme. Pasiguria e vjetër, e cila zbutej nga virtytet e brendshme të natyrës së njeriut, nga mirëqenia dhe respekti i dinjitetit personal, ia ka lënë vendin një pasigurie të pandërgjegjshme, që vërtitet indiferente nëpër këtë jetë, pjellë e fatkeqësisë.

Këto marrëdhënie të trishtuara, që bien mbi shpatullat e të gjithë popullit, rëndojnë megjithatë më shumë mbi myslimanët sesa mbi të krishterët. Shërbimi ushtarak, i cili në vitet e fundit u rëndua shumë, i ka dobësuar tepër, duke u hequr nga puna njerëzit më të fortë, ka kontribuar edhe më shumë për shtimin e mjerimit, duke u marrë një numri të pamasë familjesh ata që i ushqenin, duke i zhveshur në këtë mënyrë ato nga çdo lloj mjeti ndihmës.
Përveç kësaj Europa, që interesohej vetëm për të krishterët, nuk pati as edhe një fjalë ngushëllimi për myslimanët. Kjo është tmerruese!

Edhe në qoftë se, na është dashur ta ngjyrosim këtë tablo me bojëra të errëta që i nxorëm nga gjendja aktuale e popullit shqiptar, megjithatë nuk duhet harruar që ky komb është akoma i madh, që zemra e tij rreh akoma, dhe që mundësitë për mbijetesë, për rritje dhe për lulëzim atij nuk i mungojnë në asnjë mënyrë. Fatkeqësia që i ka rënë popullit mbi supe, e ka dëmtuar rëndë, por nuk ka mundur ta mposhtë. Zhvillimi dhe mundësia e ringritjes janë hëpërhë aty, ku qeveria perandorake, që e do vendin me gjithë shpirt, zgjat dorën e saj për ndihmë, për ta nxjerrë atë nga gjendja e tij aktuale e trishtuar.

XII


Vetëm armiqtë e Perandorisë Otomane ose të tillë, që nuk kuptojnë absolutisht asgjë fare nga njerëzit dhe gjërat, kanë përhapur mendimin sikur populli shqiptar do të shkëputet nga Porta Otomane, sikur ai po kërkon një kombinim, që do ta vendoste atë në një pozicion që të qeverisej vetë në formë të pavarur. Asgjë nuk është më e gabuar, asgjë nuk është më e padrejtë.1
Shqiptarët, që kanë arritur gjithmonë të kuptojnë se si të ruajnë përmes rrugës së shekujve, ekzistencën e tyre, gjuhën, zakonet, të mbajnë të kulluar karakterin e tyre, janë të bindur, se në qoftë se ata do të bien nën sundimin e një fuqie tjetër,

_____________
Si këtu dhe më tej Pashko Vasa qëndron në pikëpamjen e përgjithshme të rilindësve tanë, të cilët parapëlqenin që Shqipëria të qëndronte për disa kohë ende nën Perandorinë Osmane, sepse po të shkëputej prej saj, do të copëtohej nga monarkitë fqinje. Copëtimi midis monarkive shoviniste do të sillte, për Pashko Vasën, vdekjen e Shqipërisë. Prandaj, porsi dhe rilindësit e tjerë, ai e kushtëzonte qëndrimin e mëtejshëm të Shqipërisë nën sundimin e Perandorisë Osmane me krijimin e vilajetit autonom shqiptar, të cilin e konsideronte si hallkë për të fituar në rrethana të përshtatshme pavarësinë e plotë të atdheut. (shën. i red.).
kushdo qoftë ajo, këta virtyte do të humbisnin. Çdo transformim, që u sulmon atyre gjuhën, zakonet, doket dhe kombësinë, do të ishte për shqiptarët fatkeqësia më e madhe, sepse gjëja që ata dëshirojnë më shumë, është që të ngelen shqiptarë, dhe për këto arsye nuk kanë si ta lënë veten me mendjelehtësi, të bien në dorë të një mundësie të tillë.
Gjithashtu shqiptarët e dinë që, meqenëse ata janë të ndarë në tre besime, dhe që arsimi ndodhet në fazën embrionale, nuk do ta kishin të lehtë të qeveriseshin vetë pa drejtimin e një dore të fortë, një dore udhëheqëse: ata e kanë të domosdoshme një fuqi, që në varësi të rrethanave t’i frenojë ose t’i hedhë në sulm, një dorë që t’i qetësojë kur shpërthejnë, ose që t’i zgjojë nga plogështia.
Në dorë të vetes dhe të instinkteve të tyre, ata do të ofronin një pamje sherresh, që do të shndërrohej në luftë civile: dhe ata janë shumë të vetëdijshëm se çdo të thotë luftë civile!
Përveç kësaj, ata janë të bindur, madje dhe eksperienca 500-vjeçare u ka dëshmuar, që bashkimi i tyre i ngushtë me Perandorinë Otomane, është i vetmi shpëtim. Ky bashkim u garanton ekzistencën e mëtejshme sipas prirjeve të tyre, sepse ky bashkim nuk zgjat dorën e tij për t’u marrë atyre idenë e kombit, gjuhën, historitë, nuk ndryshon karakterin e popullit dhe nuk kërcënon ekzistencën e tij, në lidhje me racën dhe kombësinë.
Këto ide, ose që të flasim me gjuhën e politikës, këto spekulime e kanë lidhur racën shqiptare në mënyrë të pandashme me fatin e Perandorisë; këto ide dhe ky shpirt janë akoma njëlloj të fuqishme si në kohët e para. Këto ide janë një rrjedhim logjik i situatës. Ashtu sikurse Shqipëria nuk mund të jetojë, veçse nën një sundim që respekton ekzistencën e saj, traditat, legjendat, kombësinë, po ashtu nga ana tjetër, Perandoria Otomane i ka përmbushur deri tani të gjitha kushtet. Duke mos marrë parasysh anomalinë e pabesueshme dhe të paimagjinueshme, që do të shkaktohej, kur flitet për shkëputjen e shqiptarëve myslimanë dhe shkëputjen e tyre nga Kalifati, të cilin ata e nderojnë dhe e respektojnë si një dogmë fetare, në të gjitha rrethanat e tjera luftojnë duke dalë fitimtarë, sikurse ia kemi paraqitur lexuesit tonë deri tani, kundër një ideje të tillë, fajtor për të cilën ata bëjnë injorancën e atyre njerëzve që nëpërmjet fyerjeve të pabesa, dhe banaliteteve retorike, përpiqen të manipulojnë opinionin publik për t‘ia ndryshuar atij mendimin në favor të tyre, për të ngjallur mosbesim te qeveria perandorake.

Zhvillimet e ngjarjeve në Bullgari nuk vërtetojnë asgjë; nga ato nuk mund të nxirren të njëjtat konkluzione për të arritur në përfundimin që edhe në Shqipëri mund të ndodhte një gjë e ngjashme. Myslimanët dhe të krishterët e Bullgarisë e ndienin veten prej kohësh që s‘mbahen mend, si të huaj ndaj njëri-tjetrit, një ndjenjë që u shndërrua në urrejtje dhe që të dy këto elemente i çoi në një ndarje të plotë midis tyre. Fara e një ndarjeje të tillë që shpuri në përfundimin e trishtuar, kishte kohë që ekzistonte. Kështu shpjegohet që arsyeja për një shpërthim, jo vetëm që ishte e mundur, por më tepër akoma, ishte e pamënjanueshme, sepse për fat të keq nuk ishte bërë asgjë për ta shmangur atë. Ky kombinacion bëri punën e tij dhe burrat e shtetit e lanë veten që t’i merrte kjo rrymë me vete.

Por për Shqipërinë janë punët krejt ndryshe. Myslimanët e Shqipërisë janë shqiptarë sikurse edhe të krishterët; ata flasin të njëjtën gjuhë, kanë të njëjtat zakone, ndjekin të njëjtat tradita, kanë të njëjtat doke; ata dhe të krishterët nuk e kanë urryer kurrë njëri-tjetrin, midis tyre nuk sundon ndonjë urrejtje qindravjeçare. Ndryshimi i fesë nuk ka qenë kurrë motiv për ndarje; myslimanët dhe të krishterët kanë jetuar gjithnjë në të njëjtin nivel, me ca përjashtime të pakta, duke gëzuar të njëjtat të drejta dhe duke përmbushur të njëjtat detyrime. Në këto rrethana kushtet nuk janë në asnjë mënyrë të njëjta si ato atje, dhe është çmenduri, të bësh krahasime të tilla ose të duash të konstatosh një rast precendeti.
Gjithçka çfarë kemi thënë vërteton që është e domosdoshme, dhe e pamënjanueshme, që të miratohet për shqiptarët një riorganizim i fortë, kompakt dhe homogjen, i cili të jetë në harmoni me nevojat dhe karakterin e popullit, dhe gjithashtu, po aq e nevojshme është që, nëpërmjet reformave radikale, t’i krijohen mundësi vendit për të shpalosur dhe zhvilluar inteligjencën, pasuritë dhe fuqinë e tij ushtarake.
Meqenëse jemi të detyruar të pranojmë, që e mira e Perandorisë është kusht për ekzistencën dhe mirëqenien e shqiptarëve, nga kjo rrjedh që zhvillimi i Shqipërisë jo vetëm që nuk i bëhet pengesë interesave të qeverisë perandorake, por përkundrazi, zhvillimi i Shqipërisë do të ishte një element i ri i fuqizimit, garanci për rregullin dhe një kompensim për humbjet, me të cilat Europa në luftërat e fundit e ka dobësuar Perandorinë.
Nuk ka nevojë për të harxhuar shumë fantazi, për të kuptuar se çfarë rëndësie të jashtëzakonshme, madje se çfarë domosdoshmërie duhet të ketë për Perandorinë serioziteti i kësaj çështjeje. Nuk ka nevojë për prova të tjera për të thënë që qeveria perandorake nuk do të bënte dot gjë më të mirë, sesa që t’i vendosë interesat e saj të vërteta në harmoni me dëshirat dhe kërkesat e popullit shqiptar. Nga kjo ajo mundet vetëm të fitojë, dhe nuk ka asgjë se çfarë të humbasë.

XIII


Tani ne na shtrohet pyetja: Cili do të ishte organizimi, që do t’i duhej patjetër Shqipërisë për të arritur një stad të tillë ku do të zhvilloheshin burimet e saj vendore që ajo të lulëzonte? Janë bërë përpjekje edhe më përpara për t’i dhënë përgjigje kësaj pyetjeje, por deri më sot janë dhënë vetëm përgjigje jo shumë të arrira. Për ç’arsye?
Ka kaluar shumë kohë kur Xhiboni shkroi që: “Brendësia e Shqipërisë është më pak e njohur se brendësia e Afrikës.” Është kjo fjali ndoshta një paradoks? Përkundrazi, kur shikojmë sot se si flitet dhe mendohet për vendin tonë, jemi të detyruar të besojmë që Xhiboni kishte të drejtë dhe që gjendja nuk ka ndryshuar aspak. Shqipërinë nuk e njohin, prandaj edhe nuk ka qenë e mundur t’i jepet një organizim përkatës praktik, që do të ishte i dobishëm si për qeverinë perandorake, ashtu edhe për popullin. Në vend që Shqipëria të studiohet si një e tërë, ngecet gjithmonë në hollësi të ndryshme për çështje anësore. Njerëzit që janë marrë me këto çështje, nuk e njihnin gjuhën, karakterin e vërtetë, traditat e popullit, dhe si rrjedhim ishin të varur nga informacionet e njerëzve injorantë ose jokompetentë. Akoma më pak ishin këta lloj njerëzish në gjendje që të analizonin dëshirat e banorëve të saj, burimet natyrore të tokës dhe situatën aktuale shumë të favorshme. Kështu që, nuk është për t’u habitur, në qoftë se vendi ndodhet në një gjendje nevoje, të padepërtueshme, të rrëmujës së administrimit, të mjerimit dhe demoralizimit.

Qëllimi i vetëm gjatë krijimit të vilajeteve, ishte për të bashkuar sa më shumë fshatra dhe qytete me njëri-tjetrin për të krijuar grupe popullsie të madha, por, pa i vënë rëndësi fare homogjenitetit të këtyre grupeve, as ndryshimit të racave, gjuhëve, zakoneve dhe dokeve të atyre njerëzve që bënin pjesë aty. Ata që krejt natyrshëm bënin pjesë bashkë u ndanë dhe, anasjelltas, janë bashkuar ata, që nuk i përkisnin njëri-tjetrit dhe, si rezultat, vazhduan përjetësisht nëpërmjet grindjeve, të neutralizojnë reciprokisht forcat e tyre dhe, si rrjedhim, njëkohësisht ngeli djerrë çdo lloj veprimtarie qeveritare dhe, në këtë mënyrë, u frenua zhvillimi i burimeve të vendit.
Gjithashtu sipas kësaj logjike edhe Shqipëria është ndarë në tri Vilajete: Shkodra, Janina dhe Manastiri. Tani së fundi është ndërmarrë edhe një lloj i ri ndarjeje, u krijua vilajeti i Kosovës, i përbërë nga sanxhaqet: Prishtinë, Novi-Pazar, Prizren, Shkup, Dibër, Nish dhe Sharkoi. Manastiri iu bashkëngjit Selanikut pa asnjëfarëlloj arësye të dukshme. Vilajeti i Janinës u formua tani nga sanxhaqet e Janinës, Prevezës, Gjirokastrës, Beratit dhe Larisës. Në këtë mënyrë, Nishi dhe Sharkoi, që janë të banuar nga një shumicë bullgare, dhe Novi-Pazari, që vazhdimisht ka qenë pjesë e Bosnjës, janë lidhur me një provincë të Shqipërisë së Sipërme, po ashtu është bashkuar edhe Larisa, një vend i Tesalisë me Shqipërinë e Poshtme.
Sipas pikëpamjes sonë, ndarja e Shqipërisë në tri Vilajete do të kishte mjaftuar për ta bërë të pamundur efektshmërinë e një administrimi homogjen.
Aksioma e lashtë, shprehja e vjetër: “divide et impera!” ka mbijetuar, por sot orientimi i kohës shkon drejt bashkimit dhe çdo përpjekje për ndarje do të bëjë që rezultantja e forcave të mos shndërrohet në energji më të madhe pozitive, por në fuqi asgjësuese. Ne nuk e kemi të nevojshme që të theksojmë në mënyrë të veçantë që ky rezultat i fundit, që është arritur; është i qartë dhe i kuptueshëm për çdo njeri, që do të shikojë.

Një eksperiencë e trishtuar dhe e gjatë na mëson, që qysh se Shqipërisë iu mor forma e saj e vjetër e administrimit, që kur qeveriset në tri provinca nga njerëz që nuk e njohin vendin, gjuhën dhe zakonet e popullit, që atëherë ajo ka humbur shumë nga shkëlqimi i saj, nga forca, nga pasuria dhe nga mirëqenia. Ligjet e Tanzimatit dhe reformat, për të cilat u bënë shumë përpjekje për t’i futur në këtë vend, nuk kanë mundur të zënë rrënjë atje, sepse vazhdimisht veprimtaria e një guvernatori rrënohej nga veprimtaria e atij që vinte për ta zëvendësuar atë. Disa ishin reaksionarë, që shikonin të mirën vetëm tek e kaluara, të tjerët hidheshin përpara për të futur gjëra të reja, të cilat populli nuk i kuptonte.

Të drejtat dhe privilegjet e banorëve të malësisë qëndrojnë në kontradiktë me mënyrën e administrimit, që duket e përshtatshme, për banorët e ultësirës. Vendet fqinje, Serbia dhe Mali i Zi, u kursyen nga këto reforma, në një kohë kur të tjerët iu nënshtruan të njëjtës mënyrë imponimi. Kështu që kudo kishte mungesë bashkërenditjeje, mungesë njëtrajtshmërie, mungesë barazie të drejtësisë, në vend të tyre shohim rrëmujë dhe korrupsion në të gjitha degët e autoritetit publik. Le të përmendim edhe pajisjen e detyruar të bezdisshme me pasaporta, për të kaluar nga një vilajet në tjetrin, që nuk do të thoshte gjë tjetër, veçse që njerëzit e një qyteti të Shqipërisë janë si të huaj në një qytet tjetër shqiptar dhe, për të krijuar një tablo më të qartë të absurditetit të sistemit, duhet të shtojmë që u futën edhe një numër i madh taksash, taksa doganash, dhe taksa të tjera, të cilat, pa i sjellë asnjë përfitim fare qeverisë perandorake, zgjonin vetëm përshtypjen, sikur donin të arrinin patjetër ndarjen, madje donin patjetër të krijonin një pabarazi artificiale të drejtash midis njerëzve të të njëjtit vend dhe midis njerëzve të së njëjtës racë.
Kjo paaftësi dhe gjendje e pakënaqshme vazhdoi gjatë gjithë kohës që Shqipëria, e ndarë në tri pjesë, qeverisej nga tri administrata të ndryshme. Dyzet vjet rrënim dhe eksperimente të kota dëshmojnë që kundër pikëpamjes sonë, të mbështetur në eksperiencë dhe e bazuar mbi fakte, nuk kanë çfarë lufte t’i bëjnë fjalët dhe hipotezat.
Çdo përpjekje e re që çon drejt ndarjes, vetëm sa do të keqësonte më shumë situatën, do ta shtonte demoralizimin dhe do ta priste edhe nervin e fundit të jetës së vendit.
Prandaj është në interesin tonë të përbashkët që e gjithë Shqipëria të bashkohet në një vilajettë vetëm, t’i jepet asaj një administrim i thjeshtë, kompakt dhe i fortë, të integrohen në administrimin e saj elementet e vendit, dhe kështu, të themelojmë nën skeptrin e S.M. Sulltanit, një epokë të re të bashkimit, të mirëkuptimit, dhe të vëllazërimit për të gjitha fetë.
Një harmoni e tillë, e të gjithë nënshtetasve, është bazë për forcën dhe fuqinë e një vendi, ofron garanci për përparim, mirëqenie dhe madhështi; ndarja, copëtimi sjellin dobësi, mjerim, rënie.

Në qoftë se do t’i jepet Shqipërisë një administrim i njëtrajtshëm, në qoftë se do t’u jepen shqiptarëve të njëjtat ligje, ligje të cilat të zbatohen njëlloj për të gjithë, atëherë në këtë mënyrë do të ringjallet guximi në zemrën e popullit; rezultati i parë do të jetë rivendosja e sigurisë publike, respekti ndaj autoriteteve në fuqi dhe besimi në të ardhmen.
E fuqizuar nga këto tre kushte të mirëqenies, nuk do të vonojë zgjerimi i zhvillimit të mëtejshëm të bujqësisë, do të eci përpara blegtoria, burimi kryesor i pasurisë së vendit tonë, tregtia do të lulëzojë akoma më fuqishëm, industrisë do t’i hapen burime të tjera të reja, arsimi do të shtrihet kudo dhe pas tyre do të vijë shpura e zhvillimeve të civilizimit dhe, nga këto të gjitha së bashku, pasuri dhe mirëqenie për të gjithë.
Dhe në qoftë se Porta e Lartë, duke e ditur mirë karakterin luftarak të shqiptarëve, do t’i jepte atyre një organizim ushtarak të ngjashëm me atë të Zvicrës, atëherë Shqipëria do të ishte në gjendje ta furnizonte atë në 6-8 vjet me 200 batalione, me trupa të organizuara mirë, të stërvitura, të disiplinuara, të bindura dhe trimash, të cilët do të jepnin jetën një nga një për të drejtat dhe interesat e Perandorisë, në shenjë besnikërie të patundur, devotshmërie të palëkundur dhe shenjë mbështetjeje dhe bindjeje ndaj personit të madhërishëm të sovranit të saj.

XV


Ne kemi arritur në fund të punës sonë. Sido që të ketë qenë, e mirë ose e keqe, ne jemi munduar të japim maksimumin tonë për shkak të bindjes së plotë dhe të ndjenjës së detyrës.
Një gjë marrim ne përsipër: që gjithçka sa kemi sqaruar në lidhje me historinë, është e bazuar mbi logjikën e fakteve. Sikurse është e vërtetë që ne jemi pjesëtar të popullit të shqiptarëve, po ashtu mbajmë, në thellësi të shpirtit tonë, bindjen për të vërtetën e asaj që kemi thënë, sepse në brendësinë tonë ne besojmë se kemi përmbushur një detyrim, duke deklaruar bindjet tona publikisht. Qëllimi ynë ishte për të përhapur njohuri në lidhje me popullin shqiptar, duke treguar se nga e ka prejardhjen ai, dhe se çfarë fazash ka përshkuar gjatë ndërrimit të shekujve për të ardhur në ditët tona.
Ne e kemi përshkruar atë ashtu siç është, me karakteristikat e tij të mira, me të metat, me nevojat dhe me shpresat e tij.

Jemi munduar t’ia sjellim edhe një herë para syve bashkëkohësve tanë popullin e harruar; jemi përpjekur ta mbrojmë nga ofenduesit e tij popullin e fyer për vdekje, jemi përpjekur që t’i japim atij drejtësi.
Dhe natyrisht, dashuria jonë ndaj atdheut është për ne po aq pak një krim, sa ç‘është edhe për të tjerët. Ne e patëm guximin për të thënë mendimin tonë, zemrat tona po digjen nga dëshira për ta parë atdheun tonë të madh dhe të lumtur; ne kemi dëshirën e zjarrtë që atdheu ynë të mos jetë më i detyruar që të skuqet në prani të kombeve të tjera të qytetëruara dhe të palodhura.
Ne e thamë në fjalët tona të para, se puna jonë as nuk është e plotë dhe as nuk është pa gabime. Është një studim i shpejtë, një skicë e thjeshtë, një studim, që mezi pret shpalosjen e mëtejshme. Vetëm Zoti e di, nëse do t’i kthehemi ndonjëherë përsëri këtyre shkrimeve. Por në qoftë se do të merren me to njerëz të tjerë, më të zotë dhe më të ditur se ne, ata do të jenë të shoqëruar në punën e tyre nga bekimet tona më të zjarrta. Çdo përpjekje për të ngritur në këmbë një popull të gjunjëzuar përtokë është një përpjekje fisnike.
Ne nuk jemi të veçantë. E dashurojmë vërtet vendin tonë, por akoma më shumë dashurojmë të vërtetën dhe drejtësinë. Në qoftë se ne jemi gabuar, atëherë na i tregoni gabimet tona, ne do t’i përmirësojmë ato. Në qoftë se pikëpamjet tona nuk ju duken të bazuara, atëherë na e tregoni këtë dhe ne nuk do të ngurrojmë as edhe për një çast, për t’i pranuar gabimet tona; errare humanuni est1.
Një turp i rremë nuk do të na detyrojë ne kurrë
_________
1. Të gabosh është njerëzore..
për të mbështetur parime të rreme; sepse ashtu siç kemi guxim për të thënë mendimin tonë, po ashtu kemi po aq guxim sa të pranojmë menjëherë gabueshmërinë tonë gabimet tona, sapo t’i kemi kuptuar ato. Një pohim i tillë nuk na ç’nderon ne aspak.
Edhe Greqisë nuk i hymë në hak, megjithëse nuk kishte nevojë për ndihmën tonë për të nxjerrë në dritë madhështinë e saj të kaluar, që përbën sot objekt adhurimi për të gjithë botën. Ne e pranojmë atë që të mbajë titullin e nënës së të gjithë qytetëri-meve, përkulemi përpara gjenialitetit të saj të papërsëritshëm. Asnjë njeri nuk duhet dhe nuk mundet të mos shikojë atë për të cilën njerëzimi, shkencat dhe artet, duhet t’i jenë mirënjohës racës greke, një race, fama e të cilës ka mbuluar botën.

Por ky adhurim i sinqertë ndaj Greqisë nuk mund të na e mbysë ne dashurinë që kemi për Shqipërinë. Shqipëria është atdheu ynë dhe ne e duam atë të lumtur, e dëshirojmë ta shohim atë të bashkuar nën skeptrin e lavdishëm të S.M Sulltanit. Po, është e vërtetë, ne do të preferonim madje më mirë ta qanim Shqipërinë si të vdekur, sesa ta shihnim të copëtuar midis fqinjëve të saj.
Nuk duam që populli shqiptar të humbasë tipin e tij karakteristik, zakonet, legjendat dhe gjuhën e vet. Këto janë të vetmet pasuri që na kanë lënë trashëgim të parët tanë. Ne duam t’i mbajmë ato të shenjta.
Në qoftë se kjo dëshirë është e padrejtë, atëherë na e vërtetoni.

Mori Shqypni, e mjera Shqypni!1


M ori Shqypni, e mjera Shqypni,
kush të ka qitun me krye n’hi?
Ti më ke pas ken nji zonj’ e randë,
burrat e dheut të queshin nanë,
ke pas shumë t’mira, shumë begati,
me vashza t’bukura, me djelm t’ri;
gja e dhen shumë, ara e bashtina,
me armë t’ bardha, me pushkë latina;
me burra trima, me gra të dlira;
ti ndër gjithë shoqe ke pas ken m’ e mira!
Kur kriste pushka, si me shkrepet moti,
zogu i Shqyptarit gjithmon i zoti
ka pas ken për luftë, e në luftë ka dekun
edhe dhuni mprapa kurrë nukë ka hekun!
Kur ka pas lidh besë burr’ i Shqypnisë,
i ka pas shti dridhën gjithë Rumelisë;
në lufta t’rrepta gjithkund ka ra,
me faqe t’bardh gjithmon ashtë nda!
Por sot, Shqypni, pa më thuej, si je?
Por si lis i naltë, i rrëzuem përdhé;
shkon bota sipri, me kamb të shklet,
e nji fjalë t’amel kurrkush s’të flet!
Si mal me borë, si fushë me lule,
ke pas ken veshun, sot je ndër cerule!
Nuk të ka metun as emën as besë,
vet i ke prishun, për faqe të zezë!
Shqyptarë! Me vllazën jeni tue vram,
dhe më njiqind çeta jeni shpërndamë;
sa thonë kemi fe, sa thonë kemi din,
njeni thotë jam turk, tjetri jam latin,
do quhen grek, shqeh disa tjerë,
por jeni vllazën gjithë, mor të mjerë!
priftnit e hoxhët, ju kanë hutue,
për me ju damun, me ju vorfënue;
vjen njeri i huej, ju rri në votër,
me ju turpnue, me grue, me motër;
edhe për sa para që do të fitoni,
besën e t’parëve t’gjith e harroni,
bahni robt’ e njeriut t’huej,
që nuk ka gjuhën, as gjakun tuej!
Qani ju shpata, qani dyfeqe,
se u zu Shqypnia, por si zog ndër leqe!
Të qajnë trimnia bashkë me ne,
se ra Shqypnia me faqe n’dhé!
e s’i ka metun as buk, as mish,
as zjarrm në votër, as drit, as pish,
as gjak ndë faqe, as nder ndër shokë,
por ësht gremisun e bamun trokë!
mblidhniu, ju vashëza mblidhniu, ju gra,
me ata sy të bukur që dini me qa,
e të vajtojmë Shqypnin’ e mjerë
që ka met shkret pa emën e pa nder;
ka met e vejë, si grue pa burrë,
ka met si nanë që s’ka pas djelm kurrë.
Kuj i ban zemra me e lan’ me dek
kët farë trimneshe, qi sot asht mek?
kët nanë të dashtun a do e lam,
që njeri i huej ta shklas me kam?
Nukë, nukë, këtë marre kurrkush s’e do,
kët faqe t’zezë gjithkush e dro;
para se të hupet kështu Shqypnia,
me pushk në dorë le t’desë trimnia.
Çoniu, o shqyptarë, prej gjumit çoniu,
të gjithë si vllazën në nji besë shtrëngoniu,
edhe mos shikoni kisha e xhamia,
feja e Shqyptarit asht Shqyptaria.
Qysh prej Tivarit deri në Prevezë,
gjithkund lëshon dielli vap’ e rezë,
ashtë toka jonë, të parët na e kanë lan,
kush mos na e prek, se desim, t’tanë,
të desim si burrat që diqne motit,
e të mos marohna përpara Zotit.

_______________
1. Poezia është dhënë sipas dorëshkrimit të Pashko Vasës të shkruar me alfabetin e “Shoqërisë së Shkronjave” të Stambollit, të cilën Thimi Mitkoja, me datë 1 maj 1885, bashkë me një letër dhe materiale të tjera, ia dërgon De Radës. Këto dorëshkrime bashkë me poezinë “Mori Shqypni, e mjera Shqypni” ndodhen të fotokopjuara në arkivin e Institutit të Gjuhësisë dhe Letërsisë në Tiranë. (Shën. i red.)

Gjuha shqype1


Porsi kanga e zogut t’veres,
Qi vallzon n’blerim të Prillit;
Porsi i ambli flladi i eres,
Qi lmon gjit e drandofillit;
Porsi vala e bregut t’detit,
Porsi gjâma e rrfès zhgjetare,
Porsi ushtima e njij termetit,
Njashtu â’ gjuha e jonë shqyptare.
Ah! po; â’ e âmbël fjala e sajë,
Porsi gjumi m’nji kerthi,
Porsi drita plot uzdajë,
Porsi gazi i pamashtrí;
Edhè ndihet tue kumbue,
Porsi fleta e Kerubimit,
Ka’i bjen qiellvet tue fluturue
N’t’zjarrtat valle t’ameshimit.
Prá, mallkue njai bir Shqyptari,
Qi këtë gjuhë të Perëndís’,
Trashigim, qi na la i Pari,
Trashigim s’ia lên ai fmís;
Edhè atij iu thaftë, po, goja,
Që përbuzë ketë gjuhë hyjnore;
Qi n’gjuhë t’huej, kúr s’âsht nevoja,
Flet e t’veten e lên mbas dore.
Në gjuhë shqype nanat tona
Shi prej djepit na kanë thânun,
Se âsht nji Zot, qi do ta dona;
njatë, qi jetën na ka dhânun;
edhe shqyp na thânë se Zoti
Për shqyptarë Shqypninë e fali,
Se sa t’enden stina e moti,
Do ta gzojn k’ta djalë mbas djali.
Shqyp na vete, po pik’ mâ para,
N’agim t’jetës kur kemi shkue,
Tue ndjekë flutra nëpër ara,
Shqyp mâ s’pari kemi kndue:
Kemi kndue, po armët besnike,
Qi flakue kanë n’dorë t’shqyptarëvet,
Kah kanë dekë k’ta për dhé t’Parvet.
Në këtë gjuhë edhe njai Leka,
Qi’i rruzllim mbretnin s’i a, xúni,
Në këtë gjuhë edhe Kastriota
U pat folë njatyne ushtrive,
Qi sa t’drisë e diellit rrota,
Kanë me kenë ndera e trimnive.
Pra, shqyptarë çdo fès qi t’jini,
Gegë e toskë, malci e qyteta,
Gjuhën t’uej kurr mos ta lini,
Mos ta lini sa t’jetë jeta,
Por për té gjithmonë punoni;
Pse, sa t’mbani gjuhën t’uej,
Fisi juej, vendi e zakoni
Kanë me u mbajtë larg kambës s’huej,
N’per gjuhë shqype bota mbarë
Ka me ju njohtë se ç’fis ju kini,
Ka me ju njohtë për shqyptarë;
Trimi n’za, sikurse jini.
Prandaj, pra, n’e doni fisin,
Mali, bregu edhe Malcija
Prej njaj goje sod t’brohrisim:
Me gjuhë t’veten rrnoftë Shqypnia!

At Gjergj Fishta



____________
1. Vjersha “Gjuha shqype” e At Gjergj Fishtës plotëson mesazhin e Pashko Vasës për shqiptarët.


Shtëpia botuese Naim Frashëri, Tiranë 1988

Rilindja, Prishtinë 1989