Figura te shquara Kombetare.

Gjergj Kastrioti, figura me e ndritur e historise sone kombetare

Ne recensionin qe historiani yne i shquar prof.A.Buda i bente vepres se F.S.Nolit "Historia e Skenderbeut", (1921) shkruan midis te tjerave nje te vertete te thjeshte, por mjaft kuptimplote: "Skenderbeu eshte nje figure qe i ka bere per vete shqiptaret qe nga feminija e tyre me e hershme, e deri ne fund te jetes".

Ketij vleresimi kuptohet se nuk i ka shpetuar as Plaku i madh i Vlores. Skenderbeu ka qene dhe do te mbese ne shekuj, figura me e ndritur e historise sone kombetare, per luften e tij vigane qe zhvilloi ne krye te shqiptareve per 25 vjet me radhe ne nje nga periudhat me te renda te historise se tyre, sic ishte lufta per mbrojtjen e vendit nga invazioni osman. Ne kete perballje heroike per jete a vdekje kunder nje pushtuesi te eger, te huaj nga gjuha, zakonet qe kercenonte gjithe zhvillimin ekonomik, shoqeror, politik e kulturor te arrire nga shqiptaret ne shekuj, rane fli me mijera e mijera te rinj nga te gjitha shtresat dhe krahinat e vendit qe mbushnin radhet e ushtrise se heroit tone legjendar. Sipas kujtimeve te Gjon Muzakes, (bashkeluftetar i Skenderbeut) "ne ato beteja te panderprera dhe mizore rane pothuajse edhe te gjithe djemte e zoterinjve te kohes". (I giovani Principi albanesi erano quasi tutti morti).

Qendresa e shqiptareve
Me qendresen e tyre shqiptaret fituan admirimin e popujve dhe shteteve te krishtera te Evropes, pasi lufta e tyre ishte njeheresh ne mbrojtje te qyteterimit evropian. Kete vleresim te larte i shprehen heroit tone ne letrat e tyre: papa Pali II, Kalisti II dhe burra te tjere shtetesh si Alfonsi V i Napolit, duka i Milanos, Francesko, te cilet perjetonin me ankth qendresen shqiptare. Keta udheheqes te kohes ishin te bindur, (dhe koha me pas e provoi kete) se synimi i osmaneve ishte te hidheshin ne Itali dhe Evrope dhe se ky rrezik, ishte krejt i mundshem po te binte Shqiperia. Burimet provojne se per kete funksion evropian te luftes se popullit shqiptar ishte i ndergjegjshem Heroi yne Kombetar: "Po te mos isha une, Evropa do te ndiente" - keto jane ato fjalet lapidare, me te cilat heroi yne iu pergjigj me 1460, nje princi mendjelehte italian qe nuk kishte kuptuar qendresen e shqiptareve.
Emri dhe flamuri i Skenderbeut i priu shqiptaret edhe pas pushtimit osman ne perpjekjet e tyre shekullore per liri e pavaresi. Ai u be simbol i qendreses dhe fitores mbi armikun dhe frymezoi shqiptaret ne kryengritjet e shekujve XVI-XVIII dhe ne periudhen e rilindjes sone kombetare. Emri i tij u be burim frymezimi dhe mobilizimi edhe ne prag te perpjekjve te shqiptareve me ne krye Ismail Qemalin per shpalljen e pavaresise.

Si politikan dhe diplomat me horizont dhe kulture te gjere eshte krejt e natyrshme, qe Ismail Qemali te kishte nje njohje te thelle per Skenderbeun, per vendin dhe rolin e tij ne historine kombetare dhe ate evropiane ne pergjithesi. Ne periudhen kur jetoi dhe veproi Ismail Qemali, per Skenderbeun qarkullonte nje letersi e tere e shkruar nga rilindasit tane te medhej, te cilet e kishin fokusuar Heroin tone Kombetar si figure qendrore me peshe te vecante ne perpjekjet e tyre per zgjimin kombetar te shqiptareve. Skenderbeu ishte bere teper popullor per shqiptaret me veprat e De Rades "Kenget e Milosaos", dhe sidomos, nga Naim Frasheri qe shkruajti edhe ne vargje historine e tij. Krahas kesaj letersie me karakter popullor dhe propagandistik ne shtypin e rilindjes filluan edhe perpjekjet e para per nje trajtim "shkencor" te figures se Skenderbeut dhe periudhes se tij. Shkrime te kesaj natyre jane p.sh. disa artikuj te Konices botuar ne revisten "Albania" mbi armet e Skenderbeut, mbi portretin autentik te tij, mbi topografine e vendeve te betejave etj.
Megjithate Ismail Qemali, njohes i disa gjuheve te huaja evropiane, kishte lexuar shume vepra kushtuar Skenderbeut qe qarkullonin ne letersine boterore dhe ne kete kuader s'ka fjale se kishte lexuar edhe autorin kryesor te historise se Skenderbeut, Barletin, vepren e tij "Historia e Skenderbeut" e cila qarkullonte nje nje varg perkthimesh ne gjuhe evropiane.
Por, ndryshe nga te gjithe patriotet dhe shqiptaret e tjere plakun e madh te Vlores e lidhte me Skenderbeun edhe nje moment i vecante personal: Per nje koincidence te lumtur te historise, atij i takoi fati te ngrinte ne Vlore, me 28 Nentor te vitit 1912, ne mes te nje entuziazmi te madh popullor flamurin qe heroi yne legjendar, Gjergj Kastriot Skenderbeu, e kishte ngritur me 28 nentor te vitit 1443 ne Kruje.

"Shpirti i Skenderbeut" ne sheshin e flamurit
Ismail Qemali, shkruan se kete moment te vecante, sa sublim aq edhe historik e ka perjetuar me emocionet e jashtezakonshme. Kete ai e tregon kur pershkruan mbledhjen e delegateve te ardhur nga te kater anet e vendit ne nje kohe te veshtire, kur ushtrite e vendeve ballkanike po pushtonin qytet dhe krahinat e e ndryshme te vendit.
"Kongresi, shkruan, Ismail Qemali, u hap menjehere. Ne mbledhjen e tij te pare, me 28 nentor 1912, ai votoi unanimisht shpalljen e pavaresise. Pas ketij akti, mbledhja u nderpre dhe delegatet dolen nga dhoma per te ngritur mbi shtepine time, shtepine ku kisha lindur dhe ku kishin jetuar te paret e mi, ne mes te brohoritjeve te mijera njerezve, flamurin e lavdishem te Skenderbeut, i cili kishte fjetur i palosur per 445 vitet e fundit.

Per mua ai ishte nje moment i paharrueshem. Duart e mia dridheshin nga shpresa dhe krenaria, ndersa ngrija ne ballkonin e shtepise se vjeter flamurin e sovranit te fundit kombetar te Shqiperise. U duk sikur shpirti i atij heroi te pavdekshem, kaloi si nje zjarr i shenjte mbi kryet e popullit qe brohoriste".

Ne Arkivin Qendror te Shtetit ruhet edhe kopja e fjalimit te mbajtur nga Ismail Qemali ne miting ne Vlore, ku ai perseri i referohej Skenderbeut: "Oh! Sa te lumtur e ndiej veten sot, qe shoh ketu ne Vlore, kaq burra shqiptare te mbledhur tok, duke pritur me kureshti e padurim perfundimin e kesaj mbledhjeje historike, per fatin e atdheut tone te dashur. Plot me gaz e me lot nder sy, edhe kete minute, Kongresi shpalli mevetesine e Shqiperise, duke lajmeruar gjithe boten mbare per kete pune e, duke me ngarkuar mua kryesine e qeverisjes se perkohshme te Shqiperise se lire".

"Porsi nje enderr me duket ky ndryshim i madh i vendit tone, qe hoqi e vuajti te zezat e ullirit peseqind vjet me radhe nen sundimin turk, por qe tani ne kohet e fundit, ishte gati te jepte shpirt pergjithmone, te shuhej e te shfarosej krejtesisht nga faqja e dheut, kjo Shqiperi qe dikur shkelqente nga trimeria e pashoqe e bijve te saj : Kjo Shqiperi qe kur i kercenonte rreziku i Evropes nga pushtimet e Turqise, nen kryetrimin e pavdekur te saj, Skenderbene, u be porta e hekurt kunder sulmeve me te terbuara te sulltaneve me te eger qe ka pasur Turqia" 1 .

Ismail Qemali

Udheheqes i shquar i Levizjes Kombetare Shqiptare dhe kryeminister i pare i Shqiperise se pavarur. Hero i Popullit. Lindi ne Vlore ne nje familje cifligare. Pasi kreu shkollen fillore ne qytetin e lindjes dhe gjimnazin "Zosimea" ne Janine, me 1859 u vendos me familjen e tij ne Stamboll, ku u aktivizua ne levizjen patriotike shqiptare: mori pjese ne perpjekjet per caktimin e nje alfabeti te perbashket te gjuhes shqipe dhe per formimin e nje shoqerie kulturore shqiptare. Ne Perandorine Osmane pati funksione te rendesishme administrative dhe u shqua shume shpejt si personalitet me pikepamje liberale.

Postet e tij i perdori jo vetem per te ndihmuar levizjen clirimtare te bashkatdhetareve, par edhe per te lehtesuar sado pak gjendjen e veshtire te popujve te shtypur te perandorise duke luftuar kunder obskurantizmit e dallimit racor dhe duke perkrahur perhapjen e kultures e te dijeve shkencore. Kerkesat e Ismail Qemalit per zbatimin e reformave demokratike e cuan ne konflikt me rrethet konservatore te Stambollit.

U denua nga Porta e Larte me internim, te cilin e vuajti per 7 vjet. Ne maj te 1900, per t'u shpetuar ndjekjeve te Sulltanit, u arratis nga Stambolli dhe qendroi ne vise te ndryshme te Evropes, ku vendosi lidhje dhe bashkepunoi me rrethet politike te Levizjes Kombetare Shqiptare.

Ismail Qemali zhvilloi nje aktivitet te dendur politik per njohjen e Shqiperise ne opinionin evropian. Ai shpalli boterisht programin e tij autonomist ne intervista e artikuj te botuar ne shtypin shqiptar te kohes dhe ne organe te huaja. Platforma politike e Ismail Qemalit. ne pergjithesi perputhej me ate te ideologeve te tjere te Rilindjes, por me disa vecori ne lidhje me rruget e mjetet per sigurimin e autonomise. Ne kete etape te veprimtarise se tij ai mendonte te vazhdohej rruga reformiste per sigurimin e autonomise nga lart, i shqetesuar se mos kryengritjet i jepnin shkas nderhyrjes se huaj.

Mori pjese aktive ne levizjen xhonturke, ne krahun perparimtar te saj qe ishte per njohjen e te drejtave te kombeve te Perandorise dhe u hodh kunder xhonturqve kur keta moren pushtetin dhe vendosen diktaturen ushtarake. Ne dhjetor te 1908, me gjithe luften qe i bene autoritetet xhonturke, u zgjodh deputet i sanxhakut te Beratit ne parlamentin osman ku, se bashku me grupin e deputeteve patriote, mbrojti interesat e kombit shqiptar. Ne kete kohe ai kaloi ne pozitat me te perparuara duke e konsideruar kryengritjen e armatosur si mjet per sigurimin e autonomise se Shqiperise.

U dallua si frymezues dhe organizator i kryengritjeve antiosmane te viteve 1910-1912. Se bashku nie L. Gurakuqin e patriote te tjere hartoi memorandumin e Greces te qershorit 1911 dhe ne fund te atij viti mori nismen per organizimin e kryengritjes se pergjithshme te 1912. I ngarkuar nga rrethet patriotike te vendit shkoi ne Stamboll per ta bindur qeverine osmane t'u jepte shqiptareve autonomine.

Pas fillimit te Luftes se Pare Ballkanike ndermori se bashku me Luigj Gurakuqin nje aksion te ri politik per te shpetuar atdheun. Ne mbledhjen e Bukureshtit me 5 nentor 1912 gjeti perkrahjen e kolonise shqiptare te atjeshme dhe prej andej shkoi ne Vjene ku u takua me personalitete politike austro-hungareze dhe me perfaqesues diplomatike te Fuqive per te shtruar e mbrojtur ceshtjen shqiptare duke pasur parasysh kontradiktat qe ekzistonin midis fuqive. Ai per clirimin e plote te vendit.

Me 19 nentor 1912 njoftoi ne atdhe se do te shpallej pavaresia nga Kuvendi Kombetar qe do te mblidhej per te vendosur mbi te ardhmen e vendit. U kthye me bashkepunetoret e tij ne Shqiperi. Ne Vlore kryesoi mbledhjen e Kuvendit Kombetar qe shpalli Pavaresine e Shqiperise me 28 Nentor 1912.

U caktua kryetar i Qeverise se Perkohshme. Ne politiken e brendshme dhe te jashtme te qeverise kombetare u tregua i prirur per kompromise me cifligaret, per te perfituar nga ndikimi qe gezonin keta ne shtresat e pasura e te mesme, por edhe i vendosur per demokratizimin e jetes se vendit, i vemendshem kundrejt politikes se Fuqive per te shpetuar ate qe mund te shpetohej ne dobi te atdheut, por i papajtueshem me cdo cenim nga ana e tyre te pavaresise e te sovranitetit kombetar, i lire nga paragjykimet kundrejt fqinjeve me te cilet kerkonte te kishte marredhenie miqesore, por edhe kundershtar i rrepte i synimit te tyre per te copetuar Shqiperine.

Qeveria e kryesuar nga Ismail Qemali, ndonese ne kushte shume te veshtira te brendshme e te jashtme, mori nje varg masash ne fushen e ekonomise, te ndertimit shteteror dhe te kultures kombetare qe hapnin rrugen e zhvillimit demokratik te atdheut. Mbrojti prane Komisionit Nderkombetar te Kontrollit dhe prane kancelarive te Fuqive te Medha te drejtat e ligjshme te popullit shqiptar, teresine territoriale te vendit.

Ne te gjitha keto veprime Ismail Qemali u tregua burre shteti dhe diplomat largpames. Me politiken e tij ngjalli kundershtimin e rretheve konservatore e reaksionare cifligare si edhe te imperialisteve, te cilet e rrezuan qeverine kombetare te kryesuar prej tij ne janar 1914. Vitet e fundit te jetes se tij te kaluara ne mergim Ismail Qemali i perdori ne dobi te ceshtjes shqiptare. Vdiq ne Itali nga nje atentat me helm.

Abdyl Frasheri

Patriot demokrat i shquar, nje nga ideologet perparimtare te Rilindjes Kombetare dhe nje nga udheheqesit kryesore te Lidhjes Shqiptare te Prizrenit, Hero i Popullit.
Lindi ne Frasher (Permet) ne familjen e nje spahiu te vogel te deklasuar; vellaj i madh i Naim Frasherit dhe Sami Frasherit. Abdyl Frasheri e kaloi pjesen e pare te jetes ne fshatin e lindjes deri ne moshen 18-vjecare kur u vendos per nevoja pune ne Janine.

U shqua si personalitet politik qysh me 1877, sapo u duk se Kriza Lindore po rrezikonte trojet shqiptare. Si kryetar i Komitetit Shqiptar te Janines qe u formua po ate vit, hartoi projektin e shpalljes se pavaresise se Shqiperise me anen e kryengritjes clirimtare antiosmane. Por shpresat e tij se idene e shtetit shqiptar do ta perkrahnin rivalet e Perandorise Ruse, te cilet nuk e deshironin supremacine e saj ne Gadishullin Ballkanik, nuk u realizuan. Bisedimet qe zhvilloi me perfaqesuesit e Greqise ne korrik dhe ne dhjetor 1877, per nje aleance politike dhe ushtarake shqiptaro-greke kunder Perandorise Osmane deshtuan gjithashtu mbasi as Athina nuk e pranoi idene e nje Shqiperie te Pavarur ne kufijte e saj etnike.

Ne fund te vitit 1877, Abdyl Frasheri (atehere deputet i Janines ne parlamentin e dyte osman), u zgjodh kryetar i Komitetit Qendror per Mbrojtjen e te Drejtave te Kombesise Shqiptare, qe u formua ne Stamboll (Komiteti i Stamboilit). Si kryetar i tij ai dha nje kontribut te rendesishem ne perpunimin e platformes politike qe adoptoi levizja kombetare pas fitores ruse mbi Perandorine Osmane dhe sidomos pas nenshkrimit te Traktatif te Shen Stefanit.

Sipas tezes se Abdyl Frasheri. ne kushtet e krijuara nga prirjet ekspansioniste te Rusise cariste, nga interesat e fuqive perendimore per ta mbajtur me kembe Perandorine Osmane dhe nga synimet e monarkive ballkanike fqinje per ta copetuar Shqiperine, zgjidhja me e pershtatshme (nje zgjidhje kjo e perkohshme) ishte krijimi i nje shteti autonom shqiptar nen suzerenitetin e sulltanit ose, te pakten, krijimi i nje vilajeti te bashkuar shqiptar ne kuadrin e Perandorise Osmane, i cili, po te realizohej, do te sanksiononte kufijte etnike te Shqiperise dhe te drejtat kulturore te shqiptareve.

Si nje nga autoret kryesore te platformes politike te Komitetit Qendror te Stambollit, te cilen Abdyl Frasheri e parashtroi publikisht edhe me anen e artikujve qe botoi ne disa organe te shtypit evropian gjate pranveres se vitit 1878, ai mori pjese aktivisht ne themelimin e Lidhjes Shqiptare te Prizrenit. Pas themelimit te Lidhjes, e cila e adoptoi kete platforme, Abdyl Frasheri. u shqua si udheheqes, organizator, diplomat dhe aktivist i saj. Veprimtarine e tij kryesore e zhvilloi sidomos ne viset e vilajetit te Janines dhe te Kosoves. Nuk e shkeputi asnjehere luften per mbrojtjen e teresise tokesore te atdheut nga lufta per autonomine e Shqiperise. Mori pjese pothuajse ne te gjitha kuvendet kryesore qe u organizuan nga Keshilli i Pergjithshem i Lidhjes Shqiptare ose nga komitetet nderkrahinore te saj. Kudo udhehoqi krahun autonomist te levizjes.

Ne Kuvendin themelues te Lidhjes se Prizrenit u zgjodh kryetar i koinisionit te puneve te jashtme te saj. Ai perfaqesoi Toskerine ne Kuvendin e Pare te Dibres (1 nentor 1878), ku u miratua rezoluta me te cilen kerkohej zyrtarisht nga Porta e Larte krijimi i vilajetit te bashkuar autonom te Shqiperise. Ai qe organizatori kryesor i Kuvendit te Prevezes (janar 1879), i cili arriti ta pengonte leshimin e camerise ne favor te Greqise.

Ne pranveren e vitit 1879 kryesoi delegacionin e Lidhjes qe vizitoi kryeqytetet e Fuqive te Medha per te mbrojtur nga afer teresine territoriale dhe te drejtat per autonomi te Shqiperise. Abdyl Frasheri, ishte promotori i projektit qe miratoi Kuvendi i Dyte i Frasherit per te formuar qeverine e perkohshme. Ai udhehoqi gjithashtu Kuvendin Kombetar te Gjirokastres qe u shpreh per krijimin e shtetit autonom shqiptar me anen e levizjes se armatosur.

Abdyl Frasheri, e mbrojti programin e Gjirokastres ne Kuvendin e Dyte te Dibres ku udhehoqi si gjithnje krahun radikal te levizjes. Edhe pse programi i autonomise nuk u pranua nga perfaqesuesit e rrymes se moderuar, ai kaloi ne Kosove dhe aty se bashku me bashkeluftetaret e vet kosovare, vuri ne jete vendimet e Gjirokastres. U be anetar i qeverise se perkohshme qe u formua ne Prizren ne fillim te vint 1881 dhe dha nje kontribut te rendesishem ne pergatitjet politike dhe ushtarake qe u moren per mbrojtjen e autonomise kunder ekspedites ushtarake osmane.

Pas shtypjes se Lidhjes, u arrestua dhe u denua me vdekje nga gjyqi special osman, por denimi u kthye ne burgim te perjetshem. Megjithate, pasi qendroi ne burg 3 vjet dhe ne internim 20 muaj, per arsye shendetesore u lirua, por me kusht qe te, hiqte dore nga veprimtaria politike patriotike. Edhe pse i semure dhe i izoluar, ai e vazhdoi veprimtarine patriotike derisa vdiq ne Stamboll me 23 tetor. Eshtrat e tij u sollen ne Tirane me 1978.

Isa Boletini

Isa Bloletini ne VloreAtdhetar i shquar, strateg popullor, organizator e udheheqes i levizjeve per clirim e bashkim kombetar, Hero i Popullit. Lindi ne fshatin Boletin te Mitrovices, ne nje familje me tradita patriotike. Ne moshen 17 vjecare mori pjese si luftetar i Lidhjes Shqiptare te Prizrenit ne betejen e Slivoves (22 prill 1881) kunder forcave osmane. Perkrahu Haxhi Zeken dhe atdhetaret e tjere ne themelimin e Lidhjes Shqiptare te Pejes (1899-1900) dhe ne qendresen e saj kunder sunduesve osmane dhe qarqeve shoviniste fqinje.

Me 1901-1902 u vu ne krye te qendreses popullore ne Kosove kunder nderhyrjeve te Serbise, Malit te Zi, Rusise e Austro-Hungarise ne Shqiperi. Per kete aresye u thirr ne Stamboll, ku u mbajt i izoluar deri me 1906. Isa Boletini perkrahu revolucionin xhonturk te vitit 1908, ishte nje nga organizatoret e Kuvendit te Ferizajt (1908) qe luajti rol te rendesishem ne shpalljen e Kushtetutes. Iu kundervu politikes reaksionare e antishqiptare te xhonturqve. U dallua si udheheqes e organizator i kryengritjeve te medha popullore antiosmane te viteve 1910-1912.

Udhehoqi luftetaret ne betejat e zhvilluara me ushtrine turke ne zonat Shtimlje-Carraleve me 1910, mbeshteti kryengritjen antiosmane te v. 1911, udhehoqi forcat kryengritese ne zonen Drenice-Mitrovice dhe Podujeve-Prishtine me 1912. Gjate Luftes Ballkanike ne tetor 1912, u vu ne krye te cetave te armatosura vullnetare per mbrojtjen e trojeve shqiptare kunder pushtuesve serbe.

Ne ditet e pavaresise, ne krye te perfaqesuesve te Kosoves, u ndodh perkrah Ismail Qemalit ne Vlore dhe mori pjese aktive ne organizimin e forcave te armatosura per mbrojtjen e Qeverise se Perkohshme te Vlores. Me 1913, si anetar i delegacionit shqiptar, se bashku me Ismail Qemali shkoi ne Londer, ku protestoi me force kunder vendimit te Fuqive te Medha per copetimin e Shqiperise.

Me vone Isa Boletini kaloi perseri ne Kosove, ku organizoi qendresen popullore kunder pushtuesve te rinj serbo-malazeze. Duke e kaluar jeten ne lufte e perpjekje dhe me urtesine e tij, fitoi autoritet te madh si udheheqes popullor.

Isa Boletini e lidhi jeten e tij e te familjes me fatin e atdheut, dashurine e besnikerine ndaj te cilit e shprehu me fjalet "Une jam mire kur asht mire Shqipnia". Me 23 janar u vra pabesisht nga shovinistet malazeze ne Podgorice, se bashku me te bijte Halili dhe Zahidi, niperit Jonuzin dhe Haliti dhe tre luftetare te tjere.

Qemal Stafa

Figure e shquar e levizjes dhe e Luftes ANc. Lindi ne Elbasan me 20 mars 1920 ne nje familje patriote. Nxenes ne gjimnazin e shtetit te Shkodres, hyri ne nje nga celulat e qytetit, mori pjese ne levizjen revolucionare te rinise, u be nje nga drejtuesit e shoqerise jashte shkollore Besa Shqiptare. Ne Tirane u lidh me Vasil Shanton, u organizua ne GK te Shkodres (1937) dhe se bashku me Vasil Shanton zhvillon veprimtari revolucionare, lidhet me punetoret, organizon aksione te rinise shkollore. Ne janar 1939 u arrestua e u denua me burgim nga gjyqi qe regjimi i Zogut.

Ne gjyq nga i akuzuar u kthye ne akuzues i regjimit e rendit feudalo-borgjez. Ne prag te pushtimit fashist te Shqiperise arratiset nga burgu dhe bashke me Vasil Shanton organizon qendresen antifashiste, punon pa u lodhur per terheqjen e rinise ne lufte kunder pushtuesit te huaj. Vijoi perkohesisht studimet ne Itali dhe pas kthimit ne atdhe u hodh ne ilegalitet.

Kreu me sukses shume detyra te rendesishme per organizimin e forcimin , per luften e armatosur kunder pushtuesve fashiste e tradhtareve te vendit, per demaskimin e shpartallimin e elementeve percares etj. U rrethua nga fashistet ne Tirane dhe duke luftuar heroikisht u vra ne 5 maj 1942. eshte perfolur se Enver Hoxha kishte gisht ne vrasjen e tij.

Qemal Stafa ishte dhe letrar i talentuar. Krijimtaria e tij u takon kryesisht viteve te rinise. Shkroi tregime, skica e vjersha, nje pjese e te cilave u botuan me pseudonimin Brutus ne shtypin perparimtar te kohes. Radhitet nder letraret e rinj realiste te viteve 30. Ne shkrimet e tij u ngrit kunder realitetit shoqeror te kohes, vuri ne qender njerezit e thjeshte qe vuanin nga padrejtesite shoqerore, dha portrete te luftetareve e te njerezve me karakter te forte qe nuk mposhten nga veshtiresite, qe luftojne per nje bote te re. Ne nje varg shkrimesh me karakter publicistik Qemal Stafa paraqiti haptazi idete e tij revolucionare me pjekuri e bindje. Trashegimi i tij letrar eshte permbledhur ne vellimin "Qortimet e vjeshtes"(1961).

Pas clirimit emrin e Qemal Stafa e mbajne rruge e sheshe, shkolla e institucione, qendra pune e reparte ushtarake. Ne kryeqytet, ne sheshin qe mban emrin e tij, eshte ngritur busti i heroit. Dita e renies se Qemal Stafes perkujtohet si Dita e Deshmoreve

Mic Sokoli

U lind ne Fang te Bujanit(Tropoj) me 1839 ne nje familje patriotesh.Babai i tij dhe gjagjai i babait (Sokol Rama dhe Binak Alia) udhehoqen mijra kryengrites kunder reformave te tanzimatit.Ne moshen 7 vjecare Micit iu vra i ati(nga caush Faruku),ngjarje pas se ciles Mici mori nje lengate te gjate.Mic Sokoli eshte sternipi i figures legjendare kreshnikut Dash Sokoli i Sokolajve,qe mendohet te kete jetuar shek e XVIII,dhe rrugen per tu bere si stergjyshi ia dha gjyshja e tij lokemadhja e cila me tregimet per Dash Sokolin dhe trimat e tjere te cilat mund te percilleshin me lahut apo qifteli,krijoi tek Mici nje karakter te forte e luftarak,nje krenari dhe seder te rende.Perleshja e pare me turqit ishte ne moshen 15 vjecare kur ai tentoi te vriste caush Farukun,vrasesin e babait te tij.Kishte lidhje te perhershme me Sef Kosharen i cili me komiten e tij ateher endej neper Malsin e Gjakoves(Malsia e Madhe).Beteja e pare ne te cilen mori pjese ishte ajo e vitit 1855 ne moshen 16 vjecare i cili arriti te merrte flamrin(kush kishte flamurin udheheqte luften)dhe nxorri nga rrethimi luftetaret malsore duke shpartalluar forcat malazeze me kete rast i fali gjakun Ali Ibres(prijesit te gashit) gjest qe shtoi inatin e parise se Krasnices,e cila i dha nje denim mjaft te rende Micit,largimin nga Malsia.Ai u vendos ne fshatin dardan te poshtem te ravecit(mendohet te jete krusha e vogel)ku edhe ishte varri i te parit Dash Sokolit.Me pas kaloi ne Prizren ku u morr nen mbrojtjen e Ymer Prizrenit,dhe pasi vrau nje tuxhar shume te pasur u zhvendos ne Pej ne shtepine e Haxhi Zekes,dhe pasi i beri edhe disa vrasje te tjera te funksionarve e ushtarve turq detyrimisht u largua ne mal ne moshen 18 vjecare,ne komiten e Gjete Bukoshit,ku e morri Sylejman Vokshi.Atje mesoi per artin ushtarak dhe jeten ne mal por edhe u shqua si trim i rral dhe udheheqs i miri ne beteja te shumta,deri kur nje ushtri e madhe turke ndeshkuse e shpartalloi komiten e Gjete Bukoshit ne gryken e Kacanikut.Mici u kthye ne malsi ku pritet si hero,ndersa ty kryetaret e parise se Krasnices kishin vdekur njeri nga merzia pasi kishte degjuar bemat e micit,ndersa tjetri kishte lene koken ne beteje duke luftuar pa u ruajtur.Pati rol te madh ne lidhjen e Prizrenit,udhehoqi njesi te medha ushtarake dhe kishte nam per kapjen e spihuneve qe ishte bere tmerri i spiuneve dhe te derguarve te cilet dilnin nga konsullatat e fuqive te medha dhe i benin deme lidhjes,ishte komandant i gardes se lidhjes qe perbehej nga 3000 malsore kalores,kishte graden kapedan(Gjeneral).Mori pjese ne betejen ne Gjakove kunder Mehmet Ali Pashes,pastaj u dergua ne kufirin verior te shqiperise(veri te Kosoves,Tregu i Ri etj)ku ndaloi bandat serbe per te hyre ne territorin e Kosoves.Me pas u dergua ne Malsin e madhe per ta mbrojtur,jashtezakonisht u shqua ne betejen e Nokshiqit kunder Agresorve Malazez.Mori pjese ne lufterat ne Plave e Guci,Hot,Grude,Tuz,Gjakove,Prizren,Prishtine(me rastin e clirimit te prishtines nga turqit,Mic Sokoli me 3000 nalsor sulmoi ne befasi duke depertuar nga malet e Germise) ,Gjilan,Shkup(ku u plagos),Ferizaj.
Ne betejen e Slivoves prill te vitit 1881,kur pa se luftetareve te lidhjes po u bombardohej shtegu i fshehte permes te cilit sulmonin kampin e forcave te Dervish Pashes,kreu nje akt trimerie te rralle pasi qe pa se nuk kishte mundesi i vetem te vriste luftetaret qe operonin topin,ateher i vuri gjoksin ku morri 7 plag dhe nuk ra para topit,Mici si div dhe tere muskuj i kishte tmerruar turqit kur kishte filluar te shtynte topin drejt gremines,ateher tuqit nga frika shkrepen topin,ku ra heroikisht Mic Sokoli,dragoi i malsis,dhe la te vdekur gjithe turqit qe ishin perreth.Shum kenge i ngriti populli Mic Sokolit,dhe figura e vepra e tij ndez gjakrat dhe kujton kohet e lavdishme te lidhjes shqiptare.

Ali Pashe Tepelena

Sundimtar i fuqishem feudal ne Shqiperine Jugore, themelues i Pashallekut faktikisht autonom te Janines, kryengrites kunder pushtetit te Portes Osmane ne Shqiperi.
Lindi ne Tepelene ne nje familje feudalesh ushtarake dhe u dallua shume shpejt per aftesite e tij dhe per energjine me te cilen ndoqi planet e veta ambicioze per t'u bere sundimtar i vetem i vendit duke perdorur gjithe mjetet, dhunen, dinakerine, po aq sa edhe lidhjet familjare me feudalet e tjere vendas. Me 1784 fitoi graden e Pashait si komandant ushtarak prane Valiut te Rumelise ne Sofje. Po kete vit siguroi me lufte qeverisjen e sanxhakut te Delvines. Ne vitet 1786-88 u be derbendpashe dhe qeveritar i Sanxhakut te Terhalles (Thesali) dhe shtiu ne dore, sidomos me perkrahjen e borgjezise zejtare-tregtare te vendit, qeverisjen e sanxhakut te rendesishem te Janines, duke shtrire keshtu pushtetin e vet mbi Epirin dhe nje pjese te trojeve jugore shqiptare.

Si pronar i madh tokash, sipermarres i taksave shteterore, si pjesemarres aktiv ne veprimtari tregtare dhe duke mbrojtur interesat e cifligareve te rinj po dhe te borgjezise tregtare, te cilen e beri per vete me nje politike tolerance te gjere fetare, Ali Pashe Tepelena menjanoi perkrahesit e pushtetit qendror osman dhe «tiranet e vegjel» si shkaktare te anarkise feudale ne vend. Ai i shendrroi keshtu trevat e perfshira nen sundimin e tij ne nje formacion shteteror ne fakt autonom, qe dallonte nga viset e tjera te perandorise per nga rregulli, qetesia dhe zhvillimi ekonomik e kulturor. Janina u be nje qytet nga me te rendesishmit dhe me te begate ne viset Perendimore te Ballkanit, qender e tregut nderkrahinor te Rumelise Jugore, qe perfshinte edhe nje varg krahinash te Shqiperise, nje vater arsimore dhe kulturore ku filloi te perdorej pervec greqishtes si gjuhe shkrimi dhe shqipja. Ne vitet 1798-1812, duke nenshtruar me lufte qeveritaret rivale te sanxhaqeve fqinje si dhe krahinat e veteqeverisura te Sulit, Himares etj. dhe duke shfrytezuar situaten e veshtire te Perandorise Osmane ne periudhen e lufterave te Napoleon Bonapartit, Ali Pashe Tepelena arriti te zgjeronte e perforconte pushtetin e vet duke perfshire trevat qe nga gjiri i Prevezes deri afersisht ne lumin Shkumbin.

Pashalleku i Janines u be nje faktor me rendesi nderkombetare ne kushtet kur forcat franceze e ruse qe ishin vendosur ne Ishujt Joniane si dhe Anglia, drejtuan vemendjen e tyre ndaj sundimtarit te fuqishem shqiptar dhe krijuan lidhje direkte diplomatike me te, duke kapercyer Porten. Ali Pashe Tepelena ishte bere keshtu nje sundimtar faktikisht i pavarur, por gjithmone i kujdesshem, per te mos krijuar konflikte te parakohshme me pushtetin qendror, duke pritur nje moment te volitshem per t'u shkeputur prej ketij.
Orvatjet e Ali Pashe Tepelenes per te krijuar ne vitet 1812-1819 nje beselidhje me sundimtaret feudale te Shqiperise se Veriut e sidomos me Bushatllinjte me qellim qe te perballonin bashkerisht politiken centraliste te filluar nga Sulltan Mahmuti II, nuk dhane rezultat. Rivaliteti midis Vezirit te Janines dhe atij te Shkodres e shpuri Mustafa Pashe Bushatlliun te merrte haptazi anen e Portes, kur kjo filloi te mente masa ushtarake kunder qeveritarit te Janines, qe ishte bere tashme teper i rrezikshem dhe po tregonte haptazi synimet e tij per t'u bere i pavarur nga Porta.

Ne vitet 1820-1822 Ali Pashe Tepelena filloi luften per mbrojtjen e vendit nga sulmi i forcave te Perandorise Osmane dhe me kete filloi faza me e larte e veprimtarise se, sundimtarit shqiptar per te shkeputur zoterimet e veta nga vartesia e Perandorise.

Ai ndihmoi per kete qellim edhe levizjet clirimtare te popujve ballkanas e sidomos kryengritjen e popullit grek, se ciles i dha ndihme te madhe si ne vitet e pergatitjes, ashtu edhe gjate vitit te pare te zhvillimit te saj. Por aleanca luftarake e lidhur me kryengritesit greke te Etolise e Akarnanise nuk mundi te zhvillohej me tej, ajo u sabotua nga kreret e kesaj levizjeje.

Megjithese forcat e Ali Pashe Tepelenes ne keto kushte u ndodhen vetem perballe ushtrive osmane qe u derguan kunder Pashallekut te Janines, Ali Pashe Tepelena i beri balle rrethimit per nje vit e gjysme. I braktisur me ne fund edhe nga te bijte dhe sundimtare te tjere krahinore, Ali Pashe Tepelena beri nje qendrese kembengulese, deri sa i ngujuar ne nje ishull te Liqenit te Janines, u vra me ne fund me te pabese.

Politika e Ali Pashe Tepelenes qe synonte autonomine dhe bashkimin e krahinave shqiptare nen sundimin e pashallekut te Janines, me ne fund dhe lufta e tij e hapur kunder sulltanit, e thelluan me tej hendekun midis shqiptareve dhe sundimtareve osmane dhe ndihmuan per te pergatitur truallin per nje etape te re me te larte te levizjes clirimtare antiosmane te popullit shqiptar per Rilindjen Kombetare.

Avni Rustemi

Atdhetar e demokrat revolucionar i shquar, udheheqes i shoqerise demokratike "Bashkimi", pjesetar i opozites demokratike ne Asamblene Kombetare ne prag te Revolucionit te Qershorit 1924. Hero i Popullit. Lindi ne Libohove, Gjirokaster ne nje familje atdhetare. Mesimet fillore i mori ne vendlindje, vazhdoi ne normalen e Elbasanit dhe me vone ne Shen Miter Korone (itali), kurse studimet e larta per pedagogji i filloi ne Universitetin e Romes. Nderkohe Avni Rustemi punoi si mesues ne Libohove (1910), ne Tragjas te Vlores (1913), ne Tepelene (1916-1917) e ne Vlore (1917-1918).

I rritur dhe i edukuar ne nje mjedis atdhetaresh, Avni Rustemi u shqua si veprimtar me arme ne dore per lirine, pavaresine e teresine territoriale te Shqiperise. Me 1908 braktisi bankat e shkolles per t'u bashkuar me ceten e cerciz Topullit , me 1910 beri nje perpjekje per te vrare ne Shkoder komandantin e ekspedites ushtarake osmane gjeneral Shefqet Turgut pashen. Me 1914 u radhit ne forcat shqiptare per clirimin e Shqiperise se Jugut nga pushtimi i forcave greke. Me 1918 , me nismen e tij u formua ne Vlore shoqeria atdhetare e rinise vlonjate me emrin "Djaleria e Vlores". Ne krye te saj organizoi demonstraten antiimperialiste te 28 Nentorit 1918 kunder pushtuesve italiane. Ne pranvere te vitit 1919 ne Shen Miter krijoi "Lidhjen e Rinise Shqiptare" per mbrojtjen e te drejtave kombetare, kurse me 13 qershor 1920 vrau me atentat ne Paris Esat Pashe Toptanin, tradhtar, vegel e fuqive te huaja.

Akti heroik i Avni Rustemit ne Paris, nuk ishte nje atentat i thjeshte, ai nuk kishte karakter terrorist, apo anarkist... Plumbat e Avni Rustemit qe shtrine perdhe Pashen e Toptanit ishin sinjali, kushtrimi i Revolucionit Demokratiko-Borgjez, i nje revolucioni te ri i popullit shqiptare qe po ngrihej kunder feudalizmit . Me t'u kthyer ne Shqiperi, ne dhjetor 1920 ai filloi punen per bashkimin e shoqerive demokratike ekzistuese ne nje organizate te vetme. Kongresi i mbajtur me 25 prill 1921 ne Vlore krijoi nje shoqeri qe mori emrin federata "Atdheu". Kryetar nderi i saj u zgjodh Avni Rustemi. Me nismen e tij u krijuan dhe organizata profesionale te mesuesve. Pas mbylljes se federates "Atdheu", ne gusht 1922 perseri me nismen e Avni Rustemit me 13 tetor 1922 u krijua ne Tirane shoqeria demokratike "Bashkimi".

Avni Rustemi nuk qe vetem organizatori kryesor i shoqerive demokratike, por edhe nje nder ideologet me te shquar demokrate. Idete e tij, te formuluara ne nje sere fjalimesh e artikujsh publicistike u bene arme e fuqishme ne duart e rinise demokratike e te masave te shtypura punonjese. "Kur qeveria, nuk ploteson nevojat me me rendesi qe ka kombi, - thoshte ai, atehere kjo nevoje duhet te realizohet me interesimin e pjeses se organizuar te popullit e ta bejme ne qeverine qe ta ndjeje kete nevoje". Daljen e vendit nga prapambetja Avni Rustemi e shikonte ne zhvillimin e ekonomise se pavarur kombetare. "Pa pavaresi ekonomike, - shkruan ai, - nuk mund te kete pavaresi politike". Idete e tij demokratike e revolucionare ai i shprehu edhe ne Asamblene Kushtetuese te vitit 1924, ku u zgjodh deputet nga populli i ish-prefektures se Kosoves. Ai kritikoi me guxim shperdorimet e aparatit burokratik te kohes, fodullekun e injorancen e klasave sunduese reaksionare dhe mbrojti me zjarr traditat e popullit tone dhe te drejtat e shqiptareve qe jetonin ne trojet e veta ne Jugosllavi.

Ne kushtet e ashpersimit te kontradiktave klasore e politike te vendit, reaksioni cifligar me Ahmet Zogun ne krye organizoi vrasjen e Avni Rustemit me 22 prill 1924. Me kete akt reaksioni synonte te godiste levizjen demokratike-borgjeze ne ngritje. Vrasja e udheheqesit te shquar te Levizjes demokratike sherbeu si shkendije e revolucionit qe triumfoi me 10 qershor 1924.

Azem Bejta

Azem Bejta u lind më 10 dhjetor 1889. I rritur në gjirin e një familje me tradita luftarake e patriotike, që nga fillimi u përcaktua për luftë të pakompromis me secilin që do t´i cenojë vatrat e të parëve.
Si fëmij përjetoi ngjarje të hidhura dhe tragjike. Turqit ia vranë babanë dhe ia dogjën shtëpinë, duke i lënë të pastrehë. Rropatjet e kësaj familjeje nëpër dallgët e egra të jetës ia forcuan ndjenjën e atdhedashurisë dhe ia ngritën në një ideal të pashuar, për të cilin e dhe edhe jetën.
Tiparet e një trimi të paepur dhe të një vizionari të mprehtë u manifestuan që në rininë e hershme të këtij djaloshi. Si i vogël dallohej nga moshatarët. Ishte i zgjuar e i shkathtë. I pëlqenin shumë këngët e trimërisë dhe rrëfimet e pleqëve për ngjarje të ndryshme nga historia kombëtare. Në odat tona - shkolla, mori mësime të mira. Ky shpirt i shëndoshë qëndronte në një trup të shëndosh, siq do të thoshin latinët. Edhe për zhdërvjelltësi ua kalonte të gjithëve. Në mundje, me çobanë, ishte i pari. Por mbi të gjitha atë e cilësonin trimëria dhe guximi. Ende pa i mbushur 11 vjet me pushkën e dajës, e pati plagosur një serb të Selacit, (Stojanin) të cilit ia kishin frikën të gjithë.
Shumëherë burrat e Selacit (dajat e tij) dhe të Galicës bisedonin rreth asaj se kujt i ka ngja Azemi, dajave apo babait? Kur nxeheshin shumë i qetësonte plaku i urtë i Galicës, mixha Rexhep duke u thënë: «O burra, pse po lodheni aq shumë. Kah t´gan mirë asht, dajtë tirma e babën trim.»
Gjatë viteve 1910 - 1912 shpërthyen kryengritjet e përgjithëshme për pavarësinë e tokave shqiptare. Më 5 maj 1912 Hasan Prishtina doli në Drenicë, i mbathi opingat dhe e dha kushtrimin për një luftë mbarkombëtare kundër Perandorisë osmane.
Edhe Azemi, 20-vjeçar, u radhit në çetat kryengritëse të Drenicës, të udhëhequra nga Ahmet Delia i Prekazit. Kur drenicasit dhe shaljanët ishin nisur për luftë përbri tyre marshonte Isa Boletini, hipur mbi kalë e i shoqëruar nga disa trima. Në mes të shumë trimave i ra në sy djaloshi sypatrembur e i etshëm për luftë.
- I kujt është ai djalë? -pyeti Isa Boletini.
- I biri i Bejtë Galicës, Azemi - iu përgjigj njëri nga trimat që e shoqronte.
Isa e ngau kalin dhe iu afrua Azemit.
Pasi u përshëndet me të ia vuri dorën në krah dhe e përgëzoi: - Të lumtë ore djalosh trim. Ti paske vendosur ta dërgosh në vend amanetin e babait tënd, ta vazhdosh, rrugën e tij luftareke. Kjo është rrugë e vështirë por e lavdishme dhe e ndershme. Zemra mu bë mal nga gëzimi, sepse Bejta nuk paska vdekur. Shpirtin e tij luftarek po e shoh në sytë e tu të etshëm për liri. Ai e paska lënë një trim që do ta nderojë Kosovën dhe mbarë kombin. Me fat rruga e lavdisë se një vend që lind brezni trimash nuk do të humbet kurrë...
Betejat e atyre viteve qenë të vështira dhe të përgjakshme. Shtetet fqinje sodisnin dhe bënin plane djallëzore për copëtimin e trojeve shqiptare. E formuan alianvën ballkanike dhe atëherë kur bisha evro-aziatike po bënte përpëlitjet e fundit, në njërën anë, dhe shqiptarët ishin molisur nga betejat e pareshtura, në anën tjetër, ato u inkuadruan në luftë. Kështu, mbi tokat e posaçliruara shqiptare, u vërsulën si një lukuni ujqërish grabitqarë ushtritë serbo-malazeze. Secila mundohej të kafshojë një copë më të madhe nga trupi i gjakosur.
Nëse luftërat ballkanike për disa popuj ishin fatlume, se ua sollën lirinë, për shqiptarët e Kosovës ishin të kobshme, sepse u sollën robëri të reja. Fitorja e 28 Nëntorit ishte gjysmake.
Kosova u pushtua nga Serbia dhe Mali i Zi. Ato filluan terrorizmin mbi popullatën shqiptare. U sulmuan çdo gjë kombëtare: gjuha, flamuri, zakonet, feja, toponime e të tjera, me qëllim që të bëhen shpërngulje nga Kosova. Krahas atyre u hapën edhe shumë burgje e kampe turture. Në Drenicë kampi më famëkeq ishte ai i Runikut, ku u keqtrajtuan shumë dernicas.
Azem Bejta të gjihta këto ngjarje i përjetoi vetë, në vijën e frontit. Kurr nuk iu nda luftëtarëve të lirisë. Mori pjesë edhe në Betejën Legjendare të Merdarit, ku mbeten mijëra të vrarë.
Posa ishte kthyer nga betejat ishte arrestuar dhe burgosur. Disa ditë ishte mbajtur në stacionin e Tërnavcit. Për çdo ditë e detyronin të punoj në rrugën Mitrovicë - Pejë. Një ditë derisa po punonin në Vojtesh ra në konflikt me xhandarin që i shoqëronte (ruante). E qëlloi çekan duke e plagosur për vdekje. Atëher e dërguan në kampin e Runikut. Atje kalonte shumë keq. Jeta ishte e rëndë dhe e mundimshme. Të burgosurit i kishin futur në një baltë të madhe midis një livadhi të rrethuar me tela xhembaçë e me roje të dyfishuara. Shumë vdisnin nga mundimet dhe torturat. Një ditë drenicasit e sulmuan kampin. Organet shtetërore, të mllefosur, i qesin në pushkatim të burgosurit. Azemi arrin të shpëtoj midis plumbave. Ishte fundi i vitit 1913.
Xhandarmëria serbe, e ndihmuar edhe nga një spiun shqiptar, vëhet në ndjekje të tij. E hetojnë dhe e rrethojnë në malet e Mikushnicës. I paarmatosur dhe duarlidhur plagoset në dorën e majtë (nga ky moment gishtat e kësaj dore i mbeten të palëvizshëm). Pas disa orësh kapet dhe dërgohet në burgun e Mitrovicës.
Të nesërmen ia arrestojnë edhe të dy vëllezërit: Seferin dhe Zenelin dhe bashkë me shumë të rinj nga Drenica i burgosin. Pas disa ditësh të gjithë i nisin për në Serbi. Pak ditë i mbajnë në Zajeçar e pastaj i transferojnë për në Pozharevc, në burgun më të rëndë të kohës.
Në burg jeta ishte e mjerueshme. I ushqenin sa për të mos vdekur. Mbi një vit e kaluan në vetmi të plotë, nëpër qelitë e nëndheshme përplotë lagështi, errësirë e myk. Krahas tyre mbi ta për çdo ditë ushtrohej edhe shum torturë barbare e tipit mesjetar. Por, megjithatë, duhej mbijetuar.
Azemi ishte optimist dhe mbante qëndrim burrëror. Kurrë nuk u gjunjëzua as nuk u zhgënjye. Në zemrën e tij kishte zënë vend dashuria për Kosovën. Ajo dashuri e mbante duke ia ushqyer shpirtin e tij që po vuante para grilave të hekurtë. Tashmë ajo ishte shndërruar në një ideal pë pashuar jetësor. Gjithnjë shpresonte se një ditë do të kthehet në Kosovë dhe do ta vazhdonte luftën për çlirimin dhe pavarësimin e trojeve të veta. Shpesh e ëndrronte Kosovën e lirë. Këtë ua thoshte edhe shokëve. E shihte veten të lirë duke vepruar drejt saj. Si në vegim e dëgjonte zërin e mekur të nënë-lokës që e thirrte në rrugën e nderit, në rrugën e pavdekshmërisë...
Dhe, nuk vonoi shum, ajo ditë e bardhë agoi. U këputen prangat, u shkallmuan dyert, u mbytën rojet dhe, u kapërcyen telat. Trimi vetë i shtati u gjend në ajrë të pastër, i lirë...
Organet serbe, ai mëngjes pranveror, i gjeti të hutuar. Linja telefonike ishte e ngarkuar me zëra të shqetësuar e tërë ankth:
-Alo...alo Komanda e Mitrovicës, a më dëgjoni? Jam drejtori i burgut të Pozharevcit. Të lutem, dëgjo me kujdes! Dje pasdite na ka ndodh një skandal shqetësues. Një grup të burgosurish është arratisur. Të gjithë janë nga rrethi juaj. Atyre u prin ai djaloshi mustaqezi i quajtur Azem. Dy rojtarë i kemi gjetur të mbytur përdhunisht. Të lutem shumë, merri të gjitha masat për t´i kapur, se po e mori vesh lartmadhëria e pat jeta ime...
-Çfarë, çfarë?! -u çarkëdis komandanti - ikje nga burgu thua? Mos je i dehur... apo po tallesh me mua? Azem Bejta të arratiset nga ai burg me gjithë ato labirinthe enigmatike e mu ne zemër të mbretëris sonë. A guxon te ndodhë kjo mer sylesh? Jo, jo ende nuk më besohet se përndryshe do të çmendem. Kjo ëshë e tmerrshme dhe fatale. Medet ç´na paska gjetur ne që do të kemi punë me te. Kurrë më organet tona nuk do të kenë qetësi në këto anë. Lirisht xhandarët e postkomandave tona le ta lëshojnë Drenicën. S´do të ketë qetësi asë krali ynë në Beograd. Phu, ju marrtë djalli, ju marrtë, more kukuvajkat e dreqit!...
Të arratisurit ecnin drejt vendlindjes pa çarë kokën ç´po ndodhte në qarqet shtetrore. Pas një udhëtimi të gjatë e të mundimshëm, natën e ditën, maleve e fushave, të lodhur e të uritur, arritën në Kosovën e dashur. Ishte pranvera e vitit 1915.
Azemi pa humbur kohë, ende pa kaluar muaji, vendosi ta formaojë çetën e vetë luftarake. Bashkë me dy vllezërit dhe disa trima nga fshartrat përreth që u grumbulluan në Galicë. Nën hijën e Qarrit qindravjeçarë (Lisi i vorreve) e shtruan sofrën dhe u ulën rreth saj. Nëna Sherife ua solli flamurin shqiptar, që e kishte ruajtur në fund të arkës dhe pasi e shpalosi mirë e shtroi mbi sofër. Trimat me dorën e majtë në zemër e me të djathtën mbi flamur njëzërit u betuan: «Betohemi në këtë flamur të shenjtë se sa të jemi gjallë do të luftojmë për lirinë e këtyre trojeve. Betohemi dhe bëjmë be se për Kosovë japim jetën sikurse me le».
Kjo çetë, e cila më vonë do të bëhet «Nëna e çetave kaçake te Kosovës», menjëher filloi aksionet e veta luftarake. Kështu nisën edhe ditët e tmerrit për xhandarët e posteve në Drenicë dhe për spiunët. Dhe gjtë trembëdhjetë vjetëve, sa ekzisoi kjo çetë, arriti t´i zhviloj mbi shtatëdhjetë beteja të suksesshme e fitimtare.

Fan Noli

Fan Noli është artist dhe dijetar, përfaqësues i shquar i letërsisë demokratike, që u zhvillua në Shqipëri fill pas Rilindjes. Fan Noli dha një kontribut të çmuar në thesarin e kulturës kombëtare. Lindi më 6 janar 1882 në Qytezë (turqisht: Ibrik Tepe), fshat shqiptar në Thrakë, jo shumë larg nga Ederneja. Si disa fshatra të tjera të asaj krahine të banuar nga shqiptarë, Qyteza kishte ruajtur me kohë gjuhën, doket dhe kostumet e të parëve. Noli e mbante fisin e vet me prejardhje nga Qyteza e Kolonjës. I ati, Stiliani, ndonëse trashgoi një pronë tokë, nuk u muar me bujqësi, po shërbeu si psallt në kishëzën e fshatit. E ëma, Maria, ishte shtëpiake. Familja u shtua shumë dhe erdhi një kohë që jetesa u bë e vështirë për të. Sa qe i mitur. Fanoli hoqi sëmundje të rënda, ndaj shkollën e nisi me vonesë. Filloren dhe të mesmen i bëri greqisht. Por me shumë ndikoi tek ai krenaria e fshatit shqiptar për të kaluarën historike dhe dashuria për shkrimin shqip. Që në bankat e shkollës iu shfaqën karakteri i pavarur dhe fryma e revoltës. Për këtë shkak nuk iu dha diploma në kohën e duhur, gjë që e pengoi të emërohej mësues atë vit shkollor.
Më 1900 vajti në Greqi, me qëllim që të nxirrte jetesën dhe të ndiqte fakultetin e filozofisë. Në Athinë u lidh me një shoqëri belgjiane, e cila zotëronte tramvajet me kuaj. S'i eci mbarë. Studime nuk beri. Atëherë u hodh në punë të tjera, si kopist, sufler dhe aktor pranë një trupe greke teatri shëtitës. Tek punote atje, iu ngjall dëshira të merej me dramaturgji. Më 1903 kaloi në Egjipt, ku zuri punë si mësues i greqishtes. Ndërkohë, njihet me lëvizjen kombëtare. I ndihmuar nga patriotë, nis veprimtarinë politike dhe letrare: shkruan artikujt publicistikë, përkthen greqisht "Shqipëria ç'ka qenë, ç'është dhe ç'do të bëhet" të Sami Frashërit.
Më 1906, i nxitur dhe i përkrahur nga patroitët, Noli u nis për në SHBA, me qëllim që të ndihmonte në organizimin dhe në bashkimin e shqiptarëve të mërguar, që kërcënoheshin nga rreziku i përçarjes, për shkak të veprimeve të shovenistëve grekë. Bëri punë krahu si punëtor në një fabrikë sharre, si pjatalarës etj. Megjihtëse nuk kishte bindje të forta fetare, u dorëzua prift më 1908 dhe filloi luftën për shkëputjen e kishës ortodokse shqiptare nga kisha greke, duke bërë shërbesa shqip, duke shqipëruar libra fetare etj. Kjo gjë, për atë kohë, kishte rëndësi politike, sepse i priste udhën ndikimit të qarqeve shoveniste greke te shqiptarët me besim ortodoks. Ndërkohë, bashkëpunonte në gazeta, mbante ligjërata, organizonte shoqëri patriotike, të cilat, më 1912, u bashkuan në federaten pan-shqiptare "Vatra". Atë vit kreu studimet e larta për arte në Universitetin e Harvardit (Bachelor of Arts cum laude).
Pas shpalljes së Pavarësisë, Noli përkrahu qeverinë e kryesuar nga I. Qemali. Erdhi në Shqipëri për të parën herë më 1913. Përseri shkoi në SHBA. "Vatra" e zgjodhi kryetar. Të kësaj kohe janë vjershat e tij të para dhe të parat shqipërime artistike. Më 1921 doli vepra e tij madhështore në prozë " Historia e Skënderbeut ". Në Shqipëri erdhi sërish në fillim të viteve 20. Gjeti një lëvizje mjaft të gjërë për sigurimin e pavarësisë kombëtare dhe të tërësisë tokësore. Si deputet në Këshillin Kombëtar, mbrojti platformën e Kongresit të Lushnjës dhe u bë udhëheqës i krahut demokratik kundër feudalëve, që kryesohej nga A. Zogu. Noli luajti një rol të dorës së parë në organizimin dhe në drejtimin e Revolucionit Demokratik të Qershorit 1924, pas ngadhnjimit të të cilit u caktua kryetar i qeverisë. Por revolucioni nuk u çua gjer në fund. Noli me shokë treguan butësi dhe ngathësi. Revolucioni u thye nga bashkëveprimi i reaksionit të brendshëm dhe me forca te huaj. Më 24 dhjetor 1924, Noli mori udhën e mergimit politik dhe s'u kthye më në Shqipëri.
U vendos përkohësisht në Vjenë. Regjimi zogist e dënoi me vdekje në mungesë. Në periudhën 1925-1930, krahas veprimtarisë politike, zhvilloi një punë të dendur krijuese: shkroi vjersha, shqipëroi disa kryevepra të letërsisë botërore, me hyrje kritike, botoi artikuj të mprehtë për mbrojtjen e Revolucionit Demokratik të Qershorit, për denoncimin e regjimit zogist dhe të reaksionit ndërkombëtar. Pas vitit 1930, Noli u largua nga Evropa dhe u vendos përfundimisht në SHBA. Aty ushtronte funksionin e peshkopit të kishës ortodokse shqiptare. Më 1947 botoi përpunimin që i bëri " Historisë së Skënderbeut", nxori në dritë një botim anglisht dhe më 1949 një variant të dytë shqip të saj: kurse më 1960 dha anglisht një " Autobiografi " të shkurtër mjaft tërheqëse. Vëllmin me vjersha "Album" u botua më 1948. Brenda viteve 1961-1963 botoi dy vjersha të fundit orgjinale dhe një tok shqipërime vjershash të poetëve të njohur. Më 20 nëntor vajti në Florida. Atje, në banesën e tij, në Fort Lauderdel, mbylli sytë përjetë, më 13 mars 1965, larg atdheut të shtrenjtë, që e deshi me zjarr të pashuar. Fan Noli është varrosur në Forrest Hill Cemetery, të Bostonit.

Qemal Stafa

Figure e shquar e levizjes dhe e Luftes ANc. Lindi ne Elbasan me 20 mars 1920 ne nje familje patriote. Nxenes ne gjimnazin e shtetit te Shkodres, hyri ne nje nga celulat e qytetit, mori pjese ne levizjen revolucionare te rinise, u be nje nga drejtuesit e shoqerise jashte shkollore Besa Shqiptare. Ne Tirane u lidh me Vasil Shanton, u organizua ne GK te Shkodres (1937) dhe se bashku me Vasil Shanton zhvillon veprimtari revolucionare, lidhet me punetoret, organizon aksione te rinise shkollore. Ne janar 1939 u arrestua e u denua me burgim nga gjyqi qe regjimi i Zogut.

Ne gjyq nga i akuzuar u kthye ne akuzues i regjimit e rendit feudalo-borgjez. Ne prag te pushtimit fashist te Shqiperise arratiset nga burgu dhe bashke me Vasil Shanton organizon qendresen antifashiste, punon pa u lodhur per terheqjen e rinise ne lufte kunder pushtuesit te huaj. Vijoi perkohesisht studimet ne Itali dhe pas kthimit ne atdhe u hodh ne ilegalitet.

Kreu me sukses shume detyra te rendesishme per organizimin e forcimin , per luften e armatosur kunder pushtuesve fashiste e tradhtareve te vendit, per demaskimin e shpartallimin e elementeve percares etj. U rrethua nga fashistet ne Tirane dhe duke luftuar heroikisht u vra ne 5 maj 1942. eshte perfolur se Enver Hoxha kishte gisht ne vrasjen e tij.

Qemal Stafa ishte dhe letrar i talentuar. Krijimtaria e tij u takon kryesisht viteve te rinise. Shkroi tregime, skica e vjersha, nje pjese e te cilave u botuan me pseudonimin Brutus ne shtypin perparimtar te kohes. Radhitet nder letraret e rinj realiste te viteve 30. Ne shkrimet e tij u ngrit kunder realitetit shoqeror te kohes, vuri ne qender njerezit e thjeshte qe vuanin nga padrejtesite shoqerore, dha portrete te luftetareve e te njerezve me karakter te forte qe nuk mposhten nga veshtiresite, qe luftojne per nje bote te re. Ne nje varg shkrimesh me karakter publicistik Qemal Stafa paraqiti haptazi idete e tij revolucionare me pjekuri e bindje. Trashegimi i tij letrar eshte permbledhur ne vellimin "Qortimet e vjeshtes"(1961).

Pas clirimit emrin e Qemal Stafa e mbajne rruge e sheshe, shkolla e institucione, qendra pune e reparte ushtarake. Ne kryeqytet, ne sheshin qe mban emrin e tij, eshte ngritur busti i heroit. Dita e renies se Qemal Stafes perkujtohet si Dita e Deshmoreve