100 Kuriozitete për Tokën

100 Kuriozitete për Tokën

1. Cili eshte vendi me i nxehte ne Toke?!
Ndoshta keni degjuar se eshte Lugina e Vdekjes ne Kaliforni. E vertete ne shume dite, por El Azizia ne Libi regjistroi temperaturen prej 57.8 grade Celsius ne 13 shtator, 1922, temperatura me e larte e matur ndonjehere. Ne Luginen e Vdekjes shkoi 57 grade Celsius me 10 qershor, 1913.

2. Cili eshte vendi me i ftohte?!
Shume larg prejt ketu, temperatura me e ftohte e matur ndonjehere ne Toke ka qene -89 grade Celsius ne Vostok, Antarktike, me 21 qershor, 1983.

3. Si krijohet bubullima?!
Ajri gjate nje vetetime nxehet jashtezakonisht, gati pese here me shume se temperatura e Diellit. Kjo nxehje e papritur ben qe ajri te zgjerohet me shpejt se shpejtesia e zerit, gje qe e kompreson ajrin dhe formon nje vale tronditese; kete ne e quajme bubullime.

4. A mund te pluskojne shkembinjte?!
Gjate nje shperthimi vullkanik, ndarja e dhunshme e gazit nga llava prodhon nje shkemb “te lehte” qe quajtur shkume, e mbushur me flluska gazi. “Disa prej tyre mund te pluskojne”, thone gjeologet. Pak persona i kane pare, por me mire te ndihemi me fat per kete.

5. A mund te rriten shkembinjte?!
Po, por vezhgimi i procesit eshte me pak interesant se sa te shohesh bojen si thahet ne pelhure. Shkembinj te quajtur “kore hekur-mangan” rriten ne malet nenujore. Korja e mbledh materialin nga uji, duke u rritur me 1 milimeter ne edo milione vite. Thonjte mund te rriten aq edo dy jave.

6. Sa pluhur hapesinor bie ne toke cdo vite?!
Vleresimet variojne, por shkencetaret thone se te pakten 1 mije milione grame, ose me mire 1 mije ton material hyn ne atmosfere edo vit dhe kalon ne siperfaqen e Tokes. Nje grup shkencetaresh thone se mikrobet bien si shi nga hapesira dhe se organizmat jashtetokesore jane pergjegjes per epidemite e gripit. Per kete supozim nuk ka prova, prandaj mos e mbani frymen.

7. Sa larg e terheq era pluhurin e zakonshem?!
Nje studim i vitit 1999 tregoi se pluhuri afrikan shkoi deri ne Florida. Pluhuri ngrihet lart nga ererat e forta te Afrikes se Veriut dhe fluturon deri ne 6100 metra lartesi. Aty perfshihet ne erera te tjera dhe transportohet pertej detit. Po keshtu edhe pluhuri i Kines arrin deri ne Ameriken e Veriut.

8. Ku ndodhet ujevara me e larte ne bote?!
Ujerat e Angel Falls ne Venezuele bien nga 979 metra lartesi.

9. Cilat jane ato qytete te medha amerikane te destinuara te bashkohen?!
Dheu ne San Andreas me drejtim nga veriu ne jug po rreshqet rreth 5 centimetra ne vit, duke bere qe Los Anxhelos te levize drejt San Franciskos. Shkencetaret parashikojne qe Los Anxhelos do te jete nje lagje e qytetit prane gjirit pas 15 milione vitesh.

10. A eshte Toka nje sfere?!
Per shkak se planeti rrotullohet dhe eshte me elastik nga sa mund ta imagjinoni, ai rendon drejt qendres, duke marre formen e nje kungulli. Pesha eshte lehtesuar me kalimin e viteve, por studimet tregojne se papritur eshte rritur perseri. Shkrirja e pershpejtuar e akujve konsiderohet pergjegjese per “barkun ekuatorial”.

11. Sa do te peshonte nje person ne Mars?!
Forca e rendeses ne Mars eshte 38 per qind e asaj te tokes ne nivelin e detit. Prandaj nje person do te peshonte 38 per qind me pak ne Mars. Nese bazohemi tek informacionet e tanishme te NASA-s, duhet te kalojne dekada para se ky vezhgim te vertetohet.

12. Sa i gjate eshte viti marciane?!
Eshte nje vit i gjate, nese jeni nga Marsi. Per nje tokesor, eshte gati sa dyfishi i gjate. Planeti i kuq rrotullohet per 687 dite rrotull Diellit, ndersa Toka per 365 dite.

13. Sa e gjate eshte nje dite mesatare ne Mars?!
Nje marcian mund te fleje (apo te punoje) nje ore me shume ne dite ne krahasim me ne. Ditet e Marsit jane 24 ore dhe 37 minuta te gjata, ne krahasim me 23 oret dhe 56 minutat ne toke. Dita ne edo planet te sistemit tone diellor percaktohet nga koha qe i duhet botes te rrotullohet ne aksin e saj, duke e bere diellin te duket sikur lind ne mengjes dhe perendon ne mbremje.

14. Kush eshte vullkani me i madhe?!
Vullkani “Mauna Loa” ne Hauai mban titullin ne Toke. Ngrihet me shume se 15.2 kilometra mbi bazen e tij, e cila ndodhet mbi siperfaqen e detit. “Olympus Mons” ne Mars ngrihet 26 kilometra ne qiellin marcian. Baza e tij do te mbulonte gjithe shtetin e Arizones.

15. Cili eshte termeti me i tmerrshem i njohur ndonjehere?!
Termeti qe ka shkaktuar me shume viktima ka rene ne vitin 1557 ne Kinen qendrore. Goditi nje krahine ku pjesa me e madhe e njerezve jetonin ne shpella prej shkembi te bute. Strehezat u shemben, duke vrare me shume se 830 mije njerez. Nje vitin 1976, nje tjeter termet goditi Tangshanin, Kine. Me shume se 250 mije persona humben jeten.

16. Cili ka qene termeti me i forte ne kohet e sotme?!
Ne vitin 1960 ne Kil ra nje termet prane bregdetit me nje magnitude prej 9.6 ballesh dhe shkaktoi nje rreshqitje 1600 kilometra te gjate. Nje termet i tille nen nje qytet te madh do te sfidonte dhe teknikat me te mira te ndertimit.

17. Cili termet do te ishte me katastrofik, ai ne Kobe, Japoni, apo ne Northridge, Kalifornie?!
Termeti i vitit 1994 ne Northridge kishte nje magnitude prej 6.7 ballesh dhe shkaktoi vdekjen e 60 personave, lendimin e 9 mije te tjereve dhe nje dem prej 40 miliarde dollaresh. Termeti i vitit 1995 ne Kobe kishte nje magnitude prej 6.8 ballesh dhe vrau 5.530 persona. 37 mije persona gjeten vdekjen dhe shkaktoi 100 miliarde dollare deme.

18. Sa larg eshte qendra e Tokes e Distanca nga siperfaqja e Tokes deri ne qendren e saj?!
Eshte 6378 kilometra. Pjesa me e madhe e tokes eshte e lengshme. Pjesa e forte e planetit eshte 66 kilometra e trashe, pra me e holle se lekura e nje molle, nese do te benim krahasime.

19. Cili eshte mali me i larte?!
Alpinistet qe marrin guximin te ngjisin majen Everest ne krahinen Nepal-Tibet ne Himalaja arrijne ne gati 9 kilometra lartesi mbi nivelin e detit.

20. Gjithnje kaq afer ka qene Hena?!
Dikur ka qene me afer! Nje miliarde vite me pare, Hena ishte me prane ne orbite dhe Tokes i duheshin vetem 20 dite per te plotesuar muajin. Nje dite ne Toke atehere ishte 18 ore e gjate. Hena ende po largohet, rreth 4 centimetra ne vit. Nderkohe, rrotullimi i Tokes po ngadalesohet, duke i zgjatur ditet tona. Ne te ardhmen e larte nje dite do te jete 960 ore!

61. Cila eshte shkretetira me e madhe ne bote?!
Shkretetira e Saharase ne Afriken e Jugut eshte me shume se 23 here me e madhe se masa e shkretetires Mojave ne Kalifornine jugore.

62. Cili planet ka me shume hena, Toka apo Marsi?!
Marsi ka dy satelite, quhen Phobos dhe Deimos. Toka ka vetem nje satelit natyral, dhe eshte Hena. Planetet e jashtem kane shume Hena, pjesa me e madhe e tyre jane zbuluar kohet e fundit, duke i hapur rruge mundesise qe shkencetaret nje dite te riperkufizojne ate qe do te thote hene.

63. Cili eshte liqeni me i thelle ne bote?!
Liqeni Baikal ne pjesen qendrore jugore te Siberise eshte 1.7 kilometer i thelle. eshte rreth 20 milione vite i vjeter dhe mban 20 per qind te ujit te fresket te Tokes.

64. Cila eshte origjina e fjales “vullkan”?!
Vjen nga “vulcan”, perendia romak i zjarrit.

65. Sa minerale njihen se ekzistojne?!
Ne bote njihen gati 4 mije minerale, edhe pse vetem 200 jane shume te rendesishme. Gati 50-100 minerale pershkruhen edo vit.

66. efare mase ka i gjithe uji ne bote?!
Totali i ujit ne bote eshte 326 milione milje kubik.

67. Cili eshte ishulli me i madh ne bote?!
Grinlanda mbulon 2,176,000 kilometra katrore. Kontinente zakonisht perkufizohen si masa te medha te perbera nga shkembinj me densitet te ulet qe lundron ne materialin e shkrire nen te. Grinlanda i perputhet ketij perkufizimi, por eshte vetem nje e treta e mases se Australise. Disa shkencetare e quajne Grinlanden nje ishull, te tjere thone se eshte nje kontinent.

68. Ku ndodhen pjesa me e madhe e vullkaneve ne Toke?!
Tipari me te dallueshem topografik ne Toke eshte zinxhiri malor vullkanik qe rrethon planetin nen uje, zinxhir qe shtrihet me shume se 48 kilometra dhe ngrihet 5.5 kilometra mbi dyshemene e detit. Quhet vargmali mes-oqean dhe eshte atje ku platete e Tokes ndahen kur korja e re del ne siperfaqe, pra aktiviteti vullkanik. Ka me shume vullkane ketu ne toke. Mbledhja ndodh ne vende ku keto plate perplasen me kontinentet. Rezultati: Me shume vullkane dhe termete ne vende te tilla si Kaliforni dhe Japoni.

69. Cili eshte vullkani qe ka vrare me shume njerez?!
Shperthimi i vullkanit Tambora ne Indonezi ne vitin 1815 vleresohet te kete vrare 90 mije njerez. Pjesa me e madhe humben jeten nga uria pas shperthimit, per shkak te shkaterrimit te te korrave dhe nga ndotja e ujit dhe semundjet.

70. A jane ndare Toka dhe Hena ne lindje?!
Jo ekzaktesisht. Por teoria kryesore thote se sateliti yne i preferuar eshte gdhendur pjeserisht nga Toka pasi ajo eshte formuar. Nje objekt me masen e Marsit eshte perplasur me planetin tone te ri. Ky planet eshte shkaterruar. Mbeturinat fluturuan tjeterkund dhe nje pjese e saj shkoi ne orbiten e Tokes. Hena e mblodhi veten nga mbetjet e avulluara te perplasjes, ndersa Toka mbeti pak a shume e paprekur.

71. Sa vetetima bien ne bote edo sekonde?!
Mesatarisht rreth 100. Por kjo shifer eshte vetem per ato qe godasin token. Gjate edo minute bien me shume se nje mije stuhi perreth Tokes, duke shkaktuar 6 mije vetetima. Pjesa me e madhe prej tyre shkon nga reja ne re.

72. A jane lumenjte e gjalle?!
Jo ne kuptimin tradicional. Por ashtu si gjithe krijesat e gjalla, lumenjte kane nje jetegjatesi. Ata lindin, rriten ne mase dhe plaken. Madje mund te vdesin gjate hapesires se kohes gjeologjike.

73. A mund te krijojne asteroidet ishuj?!
Spekulimet kane ekzistuar per dekada se impaktet e lashta te asteroideve mund te krijojne pika te nxehta te aktivitetit vullkanik, e cila mund te rrise malet qe dalin nga deti dhe qe s’kane qene atje. Nuk ka nje pergjigje te sakte per kete pyetje, por nje model i fundit kompjuterik sugjeroi se Hauai eshte formuar ne kete menyre.

74. Shteti i Luizianes, po rritet apo po tkurret?!
Luiziana humb rreth 78 kilometra katror te tokes edo vit per shkak te erozionit bregdetar, tufaneve dhe shkaqeve te tjera njerezore, dhe per shkak te rreshqitjes, qe do te thote fundosje. Pjesa me e madhe e Nju Orlinsit eshte 3.4 metra nen nivelin e detit. Pjese te lagjes franceze jane zhytur 60 centimetra ne 6 dekadat e fundit. Qyteti mbrohet nga digat, por te gjithe ekspertet jane ne nje mendje se baticat e stuhive nga i njejti drejtim, te cilat shkaktohen nga uraganet, mund te prishin kete sistem dhe te fundosin pjesen me te madhe te qytetit. Ne vitin 2000, drejtori i Sondazhit Gjeologjik te SHBA-se, Chip Groat tha: “Me kete shpejtesi zhytjeje, humbjen e tokes se njome dhe rritjen e nivelit te detit, Nju Orlinsi mund te jete ne pragun e zhytjes shekullin e ardhshem.

75. Sa do te ngriheshin detet nese akulli antarktik do te shkrinte?!
Akullnaja e Antarktides mban gati 90 per qind te akullit te botes dhe 70 per qind te ujit te saj te fresket. Nese i gjithe akulli do te shkrinte, niveli i detit do te rritej me 220 kembe, ose do te arrinte lartesine e nje ndertese me 20 kate. Shkencetaret e dine se procesi i shkrirjes ka filluar. Kombet e Bashkuara thone se me e keqja qe mund te ndodhe, ne varesi te rritjes se temperaturave te ajrit globale, eshte qe detet te rriten me 1 meter deri ne vitin 2100.


76. A eshte akulli nje mineral?!
Po, akulli eshte nje mineral dhe formalisht pershkruhet keshtu ne Sistemin Dana te Mineralogjise.

77. Cili eshte minerali me i bute?!
Talku eshte minerali me i bute. Perdoret per te perdorur pudren talk.

78. Cili eshte minerali me i forte?!
Ai te cilit nuk i mbetet asnje vlere emocionale pas nje divorci, edhe pse ruan vleren monetare.

79. Cilat jane ngjyrat qe dalin nga nje fishekzjarr?!
Ngjyrat dalin nga elementet minerale te marra nga Toka. Stronciumi jep te kuqen e ndezur, bakri jep blune, sodiumi jep te verdhen dhe tallashi i hekurit dhe copat e qymyrgurit japin shkendijat e arta. Flaket e shndritshme dhe zhurma e forte vjen nga pudra e aluminit.

80. A ka Toka motin me te keq ne sistemin diellor?!
Deri tani, eshte moti me i keq qe njerezit kane perjetuar. Por universi ka mote edhe me te keqija. Ne Mars mund te formohen uragane-stuhi kater here me te medha se Teksasi. Stuhite e pluhurit ne planetin e kuq mund te turbullojne te gjithe globin! Jupiteri ka nje uragan dy here me te madh se masa e planetit tone dhe zgjati per te pakten tre shekuj (nje tjeter stuhi ne Jupiter eshte edhe me i madh). Aferdita eshte nje ferr i vertete, dhe Plutoni eshte me i ngrire se vendi me i ftohte ne Toke (edhe pse nje dite mund te ndryshoje dhe Plutoni mund te behet oazi i fundit per jeten).

81. Ku jane baticat me te larta?!
Ne Burntcoat Head, Minas Basin, pjese e Gjirit Fundy ne Nova Scotian, baticat mund te arrijne 11.7 metra lartesi. Gjiri ka formen e hinkes, fundi zgjerohet lart nga gryka e oqeanit. Rezultati eshte nje “kanal baticor”.

82. Ku eshte akullnaja e vetme e botes?!
Mt. Cotopaxi ne Ekuador mban te vetmen akullnaje ne ekuator.

83. Cili eshte liqeni me i madh ne Ameriken e Veriut?!
Liqeni Superior.

84. Cili eshte tufani me i tmerrshem qe ka prekur Shtetet e Bashkuara?!
Nje uragan i kategorise 4 goditi Galveson-in, Teksas ne vitin 1900 dhe vrau me shume se 6 mije persona. Uragani tjeter qe ka shkaktuar me shume vdekje ishte ai i vitit 1928 ne Florida, ne te cilen humben jeten 1900 persona.

85. Cili eshte zinxhiri me i gjate malor ne Toke?!
Vargmali Mid-Atlantik, i cili ndan gati gjithe oqeanin Atlantik nga veriu ne jug. Islanda eshte nje vend ku ky zinxhir malor i nendetit ngrihet mbi nivelin e detit.

86. Sa ar eshte zbuluar ne te gjithe boten?!
Me shume se 193,000 tone metrike. Nese do t’i mblidhnim te gjitha se bashku, atehere do te formonim nje kub shtatekatesh qe do t’i ngjante nje prej ndertesave te Donald Trump. Por ne fillim duhen gjetur gjithe ato unaza qe kane rene ne lavaman.

87. Cilat jane dy vendet qe prodhojne me shume ar?!
Afrika e Jugut prodhon 5300 tone metrike ne vit, dhe Shtetet e Bashkuara prodhojne me shume se 3200 tone metrike ne vit.

88. Cila eshte ajo bime e Amerikes se Veriut qe mund te jetoje per mijera vite?!
Per shkurren katran, e cila rritet ne shkretetirat Mojave, Sonoran dhe Chihuahuan, rezultatet me radiokarbon kane treguar se ka jetuar qe nga lindja e Krishtit. “Disa prej ketyre bimeve mund te durojne per 10 mije vite”, thone shkencetaret. Sikur te mund te flisnin.

89. Mesatarisht, sa uje ne dite konsumohet ne te gjithe boten?!
Pergjigja eshte 400 miliarde galone.

90. A eshte Saturni i vetmi planet me unaza?!
Saturni ka unazat me te dukshme. Por Jupiteri dhe Neptuni jane sisteme te holla unazash, ashtu si Urani. Madje dhe Toka mund te kete qene dikur nje planet me unaza.

91. Cili eshte kontinenti me i larte, me i thate dhe me i ftohte ne Toke?!
Pergjigjja do te ishte Antarktida.

92. Ne c'fare thellesie ndodhin termetet?1
Pjesa me e madhe e tyre ndodh ne me pak se 80 kilometra nga siperfaqja e Tokes. Termetet me te ceketa shkaktojne deme me te renda, por forca shkaterruese e nje termeti varet nga kushtet e shkembit dhe dheut, si dhe ne metodat e ndertimit te banesave.

93. Ku jane gjetur shkembinjte me te vjeter ne bote?!
Meqe tabani i oqeanit rigjenerohet vazhdimisht, ndersa platete kontinentale levizin ne siperfaqen e Tokes, shkembinjte me te vjeter ne dyshemene e oqeanit jane me pak se 300 milione vite te vjetra. Ne kontrast, shkembinjte me te vjeter kontinentale jane 4.5 miliarde vite te vjeter.

94. Sa per qind e ujit te fresket te botes ruhet si akull?!
Rreth 70 per qind. Dhe nese do t’ju duhej ta zevendesonit te gjithen, do t’ju duheshin 60 vite shi ne te gjithe globin, pastaj duhet te mendonit nje menyre per ta ngrire te gjithen.

95. Cili eshte liqeni alpin me i madh ne Ameriken e Veriut?!
Liqeni Tahoe ne kufirin Kaliforni-Nevada ka nje siperfaqe prej 105 mije akrash, mban 39 trilione galon uje dhe eshte gati 488 metra e thelle.

96. A kane ekzistuar gjithmone kontinentet?!
Jo ashtu sic i njohim ne sot. Shume shkencetare thone se Toka e pati zanafillen si nje kontinent i madh, e thate si nje kocke. Uji erdhi si kometat, supozimet vazhdojne dhe keshtu u zhvilluan oqeanet. Kohet me te fundit, masat e tokes se botes u grumbulluan ne nje superkontinent me emrin Pangaea. Kontinenti filloi te thyhej 225 milione vite me pare, dhe si perfundim u fragmentua ne kontinentet qe ne njohim sot.

97. Sa hi vullkanik bie ne nje dite?!
Gjate periudhes nente-oreshe te aktivitetit me energjetik te vullkanit ne malin St.Helen me 18 maj te vitit 1980, ai hodhi me shume se 540 milione tone hi ne nje siperfaqe prej 56,980 kilometrash katrore. Ky ishte shperthimi me shkaterrues vullkanik i njohur deri me sot ne Shtetet e Bashkuara. Pesedhjete e shtate njerez humben jeten nga shperthimi, perfshire dhe shkencetarin Dr. David Johnston, i cili po monitoronte 8 kilometra larg vullkanit. Demi qe rreshqitjet dhe hiri qe ra nga qielli shkaktuan ishte 1 miliarde dollare.

98. Cilat jane vendndodhjet me ekstreme ne Shtetet e Bashkuara?!
Pika me perendimore quhet West Point ne ishullin Amatignak, Alaske. Pika me veriore quhet Point Barrow, Alaske. Pika me veriore eshte maja jugore e ishullit Hauai. Pika me lindore eshte Pochnoi Point, ne Semisopochnoi, Alaske. Maja e ishullit Aleutian shtrihet ne anen tjeter te vijes te gjatesise 180 gradeshe, pra Pochnoi Point eshte zyrtarisht ne Hemisferen Lindore.

99. Nese do t’i sajonim Token, Henen dhe Marsin si kukullat matrushka, si do te renditeshin?!
Marsi do te futem brenda Tokes, dhe Hena do te futej shume mire brenda Marsit. Toka eshte gati sa dyfishi me i madh se Marsi, i cili eshte sa dyfishi me i madh se Hena.

100. A do te jete gjithnje ketu Toka?!
Astronomet mendojne se pas disa miliarda vitesh, Dielli do te bymehet kaq shume sa do te mbuloje Token. Nese ne do te jemi perseri ketu, me siguri do te skuqemi dhe planeti do te avulloje. Megjithate, ekziston nje mundesi qe nje mase ne ndryshim e Diellit te beje qe Toka te levize ne nje orbite me te larget e te mire. Nje llogaritje matematikore tregon se eshte teorikisht e mundur per njerezit qe te sajojne nje levizje te tille para se te jete