Letėrsia shqiptare nė shek. XVI-XVII - 1.
Pas vdekjes sė Skėnderbeut (1468) dhe rėnies sė kėshtjellave tė fundit tė qėndresės shqiptare (1468-1479), pėr popullin shqiptar nisi njė periudhė e gjatė pushtimi gati pesėshekullore, pasojat e tė cilit u ndien nė gjithė jetėn e vendit. Invazioni osman dhe luftėrat shkretuese qė turqit i imponuan popullit shqiptar, krahas tė tjerave i sollėn dėme tė mėdha edhe kulturės shqiptare. U ndėrprenė proceset e natyrshme tė zhvillimit ekonomiko-shoqėror e kulturor dhe vendi hyri nė njė sistem marrėdhėniesh tė prapambetura, nė njė fazė historikisht tė kapėrcyer prej tij. Humbja e forcave tė gjalla njerėzore, eksodi biblik i dhjetėra mijėra banorėve tė tokave shqiptare qė morėn arratinė pėr t`i shpėtuar zgjedhės osmane, shkatėrrimi i vendit, rrėnimi i shumė qyteteve, vatra tė rėndėsishme tė kulturės, qė groposėn nėn gėrmadhat e tyre vlera tė mėdha kulturore (monumente tė arkitekturės e vepra tė artit, dokumente tė shkruara e arkiva tė tėra etj.), tė krijuara nga shqiptarėt gjatė shekujve, u duk se sollėn njė shkreti nė jetėn e vendit. Shqiptarėt kishin hyrė nė njė robėri tė rėndė qė, bashkė me zhdukjen e vlerave shpirtėrore, rrezikonte tė sillte humbjen e identitetit dhe zhdukjen e tyre si popull. Pėrveē kėsaj, kultura shqiptare u vu nėn trysninė e asaj turko-arabe. Sundimtarėt osmanė, bashkė me islamizimin nė masė tė popullsisė shqiptare, nėpėrmjet njė diskriminimi tė gjithanshėm kombėtar dhe politik tė shqiptarėve synonin ti shkombėtarizonin, ti asimilonin dhe ti turqizonin ata.
Procesi i zhvillimit kulturor tė shqiptarėve pėsoi njė thyerje, por nuk u ndėrpre krejtėsisht. Nga njė anė, tradita e njė qytetėrimi dhe e njė kulture tė hershme dhe ekzistenca e shqipes, njė nga gjuhėt mė tė lashta tė kontinentit qė i dallonte shqiptarėt prej popujve tė tjerė pėrreth e, nga ana tjetėr, ekzistenca e njė qėndrese kundėr pushtuesit, qė shfaqej me shpėrthimin e kryengritjeve tė herėpashershme antiosmane, ishin faktorėt qė mundėsuan mbijetesėn e njė kulture tradicionale, materiale e shpirtėrore, gojore dhe tė kultivuar, si dhe zhvillimin e njė letėrsie tė shkruar nė gjuhėn shqipe, sidomos nga shek. XVI e kėtej.
Nė prag tė pushtimit osman populli shqiptar kishte arritur tė dilte si njė etni dhe kombėsi e dalluar, me kulturėn e tij tė veēantė, tė shprehur nė mėnyrėn e jetesės, nė arkitekturė dhe nė veprat e artit, nė ruajtjen e gjuhės dhe nė krijimtarinė popullore. Me zhvillimet ekonomiko-shoqėrore dhe kulturore shqiptarėt nuk mbetėn pas popujve fqinjė tė pellgut tė Adriatikut e tė Gadishullit Ballkanik. Nė kulturėn dhe nė mendimin shqiptar kishin nisur tė hynin idetė e Rilindjes evropiane, nė to u ndie ndikimi i lėvizjes sė madhe tė Humanizmit.
Kur pushtimi osman e bėri tė pamundur lulėzimin e kulturės humaniste nė vend, ajo pjesė e inteligjencies shqiptare qė ishte formuar nėn ndikimin e kėsaj lėvizjeje, emigroi jashtė vendit dhe e zhvilloi veprimtarinė e saj nė viset e huaja ku u vendos, kryesisht pėrtej Adriatikut. Prej saj u shquan figura qė bėnė emėr nė botėn humaniste, si historianėt Marin Barleci (1458-1512) dhe Marin Beēikemi (1468-1526), ndėrsa Gjon Gazulli (1400-1465), Leonik Tomeu (1456-1531), Mikel Maruli (shek. XV), Maksim Artioti (1480-1556) u dalluan nė fusha tė ndryshme tė shkencės, tė artit e tė filozofisė.
Por vendin e parė midis tyre e zė Marin Barleci, historiani i parė i madh shqiptar, autori i veprės sė njohur Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis (Historia e jetės dhe e bėmave tė Skėnderbeut, princit tė epirotėve), botuar nė Romė midis viteve 1508-1510. Kjo vepėr u pėrkthye nė shumė gjuhė tė botės dhe u bė burim i njė literature tė gjerė pėr Gjergj Kastriotin-Skėnderbeun. Vepra ėshtė shkruar nė frymėn e humanizmit, me njė stil tė ngritur e emocional pėrmes tė cilit himnizohet Skėnderbeu si luftėtar i lirisė, si mbrojtės i krishterimit dhe si njeri. Me gjithė teprimet, duke qenė bashkėkohės i ngjarjeve, Barleci ka sjellė nė veprėn e tij frymėn e kohės dhe tė dhėna historike qė i qėndrojnė kritikės. E shkruar nė latinisht, e cila ishte nė atė kohė gjuha universale e kulturės, vepra e Barlecit ka nė qendėr botėn shqiptare dhe i pėrket kulturės e letėrsisė sė popullit, qė shkroi me luftėn e tij njė nga faqet mė tė ndritura tė historisė sė tij, duke u bėrė gardhi i pathyeshėm qė pengoi vėrshimin e osmanėve pėrtej brigjeve tė Adriatikut.
Edhe pėrpjekjet qė njė pjesė e klerit bėri, pėr nevojat e jetės shpirtėrore e konfesionale nė vend, pėr tė shpėtuar besimin e krishterė nga vėrshimi i islamit, patėn jo vetėm njė kuptim fetar, por dhe atdhetar. Duke mbrojtur fenė e krishterė, nė kushtet kur gati dy tė tretat e popullatės nė fund tė shek. XVII ishin konvertuar nė fenė islame, klerikė, si Gjon Buzuku, Pjetėr Budi, Frang Bardhi e Pjetėr Bogdani, me veprimtarinė e tyre kishtare e letrare-kulturore synonin tė mėnjanonin rrezikun e asimilimit tė shqiptarėve nga pushtuesi i ri. Ndryshimi drastik i strukturės fetare dhe masat e pushtuesit pėr nėnshtrimin e popullatės vendase dhe rrafshimin e veēorive tė saj etnike, nxitėn qėndresėn e shqiptarėve edhe nė fushėn e kulturės. Kultura shqiptare pati njė zhvillim tė vetin, tė brendshėm, sado tė penguar, edhe nė kushtet e pushtimit disashekullor osman, nėn trysninė e botės kulturore tė orientit, qė ushtroi njė ndikim tė thellė e tė gjithanshėm nė tė, por pa arritur tė shtypė natyrėn shqiptare tė kulturės vendase.
Qėndresa nė fushėn e kulturės u shpreh nė radhė tė parė pėrmes lėvrimit tė shqipes nė lėmė tė botimeve tė teksteve kishtare, kryesisht tė qarkut konfesional katolik, nė veri, por dhe ortodoks, nė jug.
Reforma Protestante nė Evropė kishte gjallėruar shpresat e zhvillimit tė gjuhės e tė traditės letrare vendase dhe nė kėtė klimė prifti katolik Dom Gjon Buzuku botoi mė 1555 njė Meshar shqip me pjesė tė pėrkthyera nga ungjilli, rituali dhe liturgjia. Vepra duhet tė jetė vėnė nė listėn e librave tė ndaluar (index) nga Kundėrreforma, e cila me vendimet e koncilit tė Trentit mė 1562 lejonte tė ktheheshin nė gjuhėt e folura tė vendit vetėm katekizma (libra mėsimi fetar), por jo libra liturgjie, siē ishte Meshari. Me kėtė vepėr Buzuku hidhte njė hap tė madh historik, duke dashur tė ngrejė shqipen nė rangun e njė gjuhe liturgjie. Meshari i Gjon Buzukut ka rėndėsinė e tė parit monument si libėr tė dokumentuar tė shqipes sė shkruar nė shek. XVI, si dhe rėndėsinė e njė nisme qė hapte udhėn e lėvrimit tė mėtejshėm tė gjuhės shqipe pėrmes pėrkthimit tė teksteve kishtare, ēka do t`i ndihmonte njė procesi sado tė ngadalshėm, por me pasoja tė mėdha, pėrdorimit tė shqipes nė shėrbesat fetare dhe kombėtarizimit tė kishės nė Shqipėri.
Nga libri i Buzukut njihet vetėm njė kopje e cunguar qė ruhet nė Bibliotekėn e Vatikanit. Veprės i mungojnė fletėt e para, ndėr to dhe fleta e parė me titullin dhe vendin e botimit. Pėr kėtė tė fundit, Eqrem Ēabej, qė botoi mė 1968 tekstin e plotė tė njohur tė veprės, me kritere tė rrepta tekstologjike shkencore, i pėrmbahet mendimit tė albanologut francez Mario Rok, se shtypshkronja ku u shtyp libri, duhet tė ketė qenė venedikase ose e burimit venedikas e se ka shumė gjasa qė libri tė jetė shtypur nė Venedik.
Gjuha e veprės sė Buzukut ėshtė gegėrishtja e shek. XVI, por me njė pėrpjekje tė vetėdijshme tė autorit pėr ta ngritur nė njė shkallė mbidialektore. Pėrkthimi nuk ėshtė mbėshtetur mbi njė tekst tė vetėm origjinal, por mbi tri modele tė ndryshme: latinisht, italisht e serbokroatisht dhe kjo i ka dhėnė Buzukut liri mė tė madhe. Pėr tė pėrballuar lėndėn qė pėrktheu ai ėshtė nisur nga shqipja popullore, duke vėnė nė pėrdorim gurra tė gjalla tė gjuhės amtare. Kjo e bėn gjuhėn e tekstit tė rrjedhshme, vise-vise me njė bukuri stilistike gjuhėsore tė rrallė; dallohen sidomos psalmet qė mbeten shprehja e njė shqipeje klasike. Kemi tė bėjmė pikėsėpari, pohon Ēabej, me njė gjuhė letrare, prodhim dhe i njė zhvillimi tė mėparmė tė shkrimit dhe tė pėrpunimit nga ana e kėtij shkrimtari, i pėrpjekjes individuale pėr tė ngritur tė folėt popullor nė njė shkallė mė tė lartė tė pėrdorimit.
Libri i Buzukut ėshtė shkruar me alfabetin latin tė tipit gjysmė gotik. Pėr pesė tinguj tė shqipes qė nuk i ka latinishtja autori pėrdor shkronja tė pėrngjashme me ato tė alfabetit cirilik.
Vepra u shkrua pėr t`u ardhur nė ndihmė klerikėve vendės dhe pėr ta pajisur kishėn katolike shqiptare me njė libėr qė tė pėrmbushte nevojat e pėrditshme tė shėrbimeve fetare. Por ajo u shkrua dhe nsė dashunit sė botės sanė, siē shkruan autori nė pasthėnien e veprės, pra dhe nga dashuria pėr polemin e vet. Sidoqoftė botimi i librit, siē ka vėnė nė dukje prof. Eqrem Ēabej, i kalon caqet e literaturės dhe merr vlerėn e njė dokumenti historik, jo vetėm pėr gjendjen e shqipes nė shek. XVI, por dhe si dėshmi letrare e lėvizjes fetare katolike tė shek. XVI nė vendin tonė.
I sė njėjtės kohė ėshtė njė dorėshkrim shqip toskėrisht, i quajtur Ungjilli i Pashkėve, i cili dėshmon pėrpjekjet pėr pėrdorimin e shqipes edhe nė shėrbesat kishtare tė ritit ortodoks.
Nė kohėn kur nė Shqipėri nisėn tė vinin edhe misionarė katolikė, sidomos nxėnės tė kolegjit tė Loretos, pėr organizimin e shkollave fillore pranė kuvendeve dhe famullive tė tyre, pėr nevojat e kėtyre shkollave, njė prift tjetėr katolik Pjetėr Budi (1566-1622) botoi njėra pas tjetrės Dottrina Cristiana, 1618 (Doktrina e Krėshtenė), Rituale Romanum 1621 (Rituali Roman) dhe Specchio di Confessione 1621 (Pasqyra e trrėfyemit). Sikurse shkruante ai, qėllimi i botimit tė kėtyre veprave ishte t`u vijė ndihmė kėtyre popujve dhe vetė priftėrinjve me shembėlla tė pėrshpirtshme, duke shkruar vazhdimisht libra nė gjuhėn e tyre. Tė tria veprat janė nė pjesėn mė tė madhe pėrkthime tė lira katekizmash, komente sakramentesh tė rrėfimit dhe ligjėrata qė i pėrkasin po atij, si dhe poezi fetare. Autori herė pas here fut nė mes tė kėsaj lėnde fetare edhe pjesė qė flasin pėr realitetin shqiptar, duke shprehur dhe ndjenjat e tij atdhetare.
Pas vdekjes sė Skėnderbeut (1468) dhe rėnies sė kėshtjellave tė fundit tė qėndresės shqiptare (1468-1479), pėr popullin shqiptar nisi njė periudhė e gjatė pushtimi gati pesėshekullore, pasojat e tė cilit u ndien nė gjithė jetėn e vendit. Invazioni osman dhe luftėrat shkretuese qė turqit i imponuan popullit shqiptar, krahas tė tjerave i sollėn dėme tė mėdha edhe kulturės shqiptare. U ndėrprenė proceset e natyrshme tė zhvillimit ekonomiko-shoqėror e kulturor dhe vendi hyri nė njė sistem marrėdhėniesh tė prapambetura, nė njė fazė historikisht tė kapėrcyer prej tij. Humbja e forcave tė gjalla njerėzore, eksodi biblik i dhjetėra mijėra banorėve tė tokave shqiptare qė morėn arratinė pėr t`i shpėtuar zgjedhės osmane, shkatėrrimi i vendit, rrėnimi i shumė qyteteve, vatra tė rėndėsishme tė kulturės, qė groposėn nėn gėrmadhat e tyre vlera tė mėdha kulturore (monumente tė arkitekturės e vepra tė artit, dokumente tė shkruara e arkiva tė tėra etj.), tė krijuara nga shqiptarėt gjatė shekujve, u duk se sollėn njė shkreti nė jetėn e vendit. Shqiptarėt kishin hyrė nė njė robėri tė rėndė qė, bashkė me zhdukjen e vlerave shpirtėrore, rrezikonte tė sillte humbjen e identitetit dhe zhdukjen e tyre si popull. Pėrveē kėsaj, kultura shqiptare u vu nėn trysninė e asaj turko-arabe. Sundimtarėt osmanė, bashkė me islamizimin nė masė tė popullsisė shqiptare, nėpėrmjet njė diskriminimi tė gjithanshėm kombėtar dhe politik tė shqiptarėve synonin ti shkombėtarizonin, ti asimilonin dhe ti turqizonin ata.
Procesi i zhvillimit kulturor tė shqiptarėve pėsoi njė thyerje, por nuk u ndėrpre krejtėsisht. Nga njė anė, tradita e njė qytetėrimi dhe e njė kulture tė hershme dhe ekzistenca e shqipes, njė nga gjuhėt mė tė lashta tė kontinentit qė i dallonte shqiptarėt prej popujve tė tjerė pėrreth e, nga ana tjetėr, ekzistenca e njė qėndrese kundėr pushtuesit, qė shfaqej me shpėrthimin e kryengritjeve tė herėpashershme antiosmane, ishin faktorėt qė mundėsuan mbijetesėn e njė kulture tradicionale, materiale e shpirtėrore, gojore dhe tė kultivuar, si dhe zhvillimin e njė letėrsie tė shkruar nė gjuhėn shqipe, sidomos nga shek. XVI e kėtej.
Nė prag tė pushtimit osman populli shqiptar kishte arritur tė dilte si njė etni dhe kombėsi e dalluar, me kulturėn e tij tė veēantė, tė shprehur nė mėnyrėn e jetesės, nė arkitekturė dhe nė veprat e artit, nė ruajtjen e gjuhės dhe nė krijimtarinė popullore. Me zhvillimet ekonomiko-shoqėrore dhe kulturore shqiptarėt nuk mbetėn pas popujve fqinjė tė pellgut tė Adriatikut e tė Gadishullit Ballkanik. Nė kulturėn dhe nė mendimin shqiptar kishin nisur tė hynin idetė e Rilindjes evropiane, nė to u ndie ndikimi i lėvizjes sė madhe tė Humanizmit.
Kur pushtimi osman e bėri tė pamundur lulėzimin e kulturės humaniste nė vend, ajo pjesė e inteligjencies shqiptare qė ishte formuar nėn ndikimin e kėsaj lėvizjeje, emigroi jashtė vendit dhe e zhvilloi veprimtarinė e saj nė viset e huaja ku u vendos, kryesisht pėrtej Adriatikut. Prej saj u shquan figura qė bėnė emėr nė botėn humaniste, si historianėt Marin Barleci (1458-1512) dhe Marin Beēikemi (1468-1526), ndėrsa Gjon Gazulli (1400-1465), Leonik Tomeu (1456-1531), Mikel Maruli (shek. XV), Maksim Artioti (1480-1556) u dalluan nė fusha tė ndryshme tė shkencės, tė artit e tė filozofisė.
Por vendin e parė midis tyre e zė Marin Barleci, historiani i parė i madh shqiptar, autori i veprės sė njohur Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis (Historia e jetės dhe e bėmave tė Skėnderbeut, princit tė epirotėve), botuar nė Romė midis viteve 1508-1510. Kjo vepėr u pėrkthye nė shumė gjuhė tė botės dhe u bė burim i njė literature tė gjerė pėr Gjergj Kastriotin-Skėnderbeun. Vepra ėshtė shkruar nė frymėn e humanizmit, me njė stil tė ngritur e emocional pėrmes tė cilit himnizohet Skėnderbeu si luftėtar i lirisė, si mbrojtės i krishterimit dhe si njeri. Me gjithė teprimet, duke qenė bashkėkohės i ngjarjeve, Barleci ka sjellė nė veprėn e tij frymėn e kohės dhe tė dhėna historike qė i qėndrojnė kritikės. E shkruar nė latinisht, e cila ishte nė atė kohė gjuha universale e kulturės, vepra e Barlecit ka nė qendėr botėn shqiptare dhe i pėrket kulturės e letėrsisė sė popullit, qė shkroi me luftėn e tij njė nga faqet mė tė ndritura tė historisė sė tij, duke u bėrė gardhi i pathyeshėm qė pengoi vėrshimin e osmanėve pėrtej brigjeve tė Adriatikut.
Edhe pėrpjekjet qė njė pjesė e klerit bėri, pėr nevojat e jetės shpirtėrore e konfesionale nė vend, pėr tė shpėtuar besimin e krishterė nga vėrshimi i islamit, patėn jo vetėm njė kuptim fetar, por dhe atdhetar. Duke mbrojtur fenė e krishterė, nė kushtet kur gati dy tė tretat e popullatės nė fund tė shek. XVII ishin konvertuar nė fenė islame, klerikė, si Gjon Buzuku, Pjetėr Budi, Frang Bardhi e Pjetėr Bogdani, me veprimtarinė e tyre kishtare e letrare-kulturore synonin tė mėnjanonin rrezikun e asimilimit tė shqiptarėve nga pushtuesi i ri. Ndryshimi drastik i strukturės fetare dhe masat e pushtuesit pėr nėnshtrimin e popullatės vendase dhe rrafshimin e veēorive tė saj etnike, nxitėn qėndresėn e shqiptarėve edhe nė fushėn e kulturės. Kultura shqiptare pati njė zhvillim tė vetin, tė brendshėm, sado tė penguar, edhe nė kushtet e pushtimit disashekullor osman, nėn trysninė e botės kulturore tė orientit, qė ushtroi njė ndikim tė thellė e tė gjithanshėm nė tė, por pa arritur tė shtypė natyrėn shqiptare tė kulturės vendase.
Qėndresa nė fushėn e kulturės u shpreh nė radhė tė parė pėrmes lėvrimit tė shqipes nė lėmė tė botimeve tė teksteve kishtare, kryesisht tė qarkut konfesional katolik, nė veri, por dhe ortodoks, nė jug.
Reforma Protestante nė Evropė kishte gjallėruar shpresat e zhvillimit tė gjuhės e tė traditės letrare vendase dhe nė kėtė klimė prifti katolik Dom Gjon Buzuku botoi mė 1555 njė Meshar shqip me pjesė tė pėrkthyera nga ungjilli, rituali dhe liturgjia. Vepra duhet tė jetė vėnė nė listėn e librave tė ndaluar (index) nga Kundėrreforma, e cila me vendimet e koncilit tė Trentit mė 1562 lejonte tė ktheheshin nė gjuhėt e folura tė vendit vetėm katekizma (libra mėsimi fetar), por jo libra liturgjie, siē ishte Meshari. Me kėtė vepėr Buzuku hidhte njė hap tė madh historik, duke dashur tė ngrejė shqipen nė rangun e njė gjuhe liturgjie. Meshari i Gjon Buzukut ka rėndėsinė e tė parit monument si libėr tė dokumentuar tė shqipes sė shkruar nė shek. XVI, si dhe rėndėsinė e njė nisme qė hapte udhėn e lėvrimit tė mėtejshėm tė gjuhės shqipe pėrmes pėrkthimit tė teksteve kishtare, ēka do t`i ndihmonte njė procesi sado tė ngadalshėm, por me pasoja tė mėdha, pėrdorimit tė shqipes nė shėrbesat fetare dhe kombėtarizimit tė kishės nė Shqipėri.
Nga libri i Buzukut njihet vetėm njė kopje e cunguar qė ruhet nė Bibliotekėn e Vatikanit. Veprės i mungojnė fletėt e para, ndėr to dhe fleta e parė me titullin dhe vendin e botimit. Pėr kėtė tė fundit, Eqrem Ēabej, qė botoi mė 1968 tekstin e plotė tė njohur tė veprės, me kritere tė rrepta tekstologjike shkencore, i pėrmbahet mendimit tė albanologut francez Mario Rok, se shtypshkronja ku u shtyp libri, duhet tė ketė qenė venedikase ose e burimit venedikas e se ka shumė gjasa qė libri tė jetė shtypur nė Venedik.
Gjuha e veprės sė Buzukut ėshtė gegėrishtja e shek. XVI, por me njė pėrpjekje tė vetėdijshme tė autorit pėr ta ngritur nė njė shkallė mbidialektore. Pėrkthimi nuk ėshtė mbėshtetur mbi njė tekst tė vetėm origjinal, por mbi tri modele tė ndryshme: latinisht, italisht e serbokroatisht dhe kjo i ka dhėnė Buzukut liri mė tė madhe. Pėr tė pėrballuar lėndėn qė pėrktheu ai ėshtė nisur nga shqipja popullore, duke vėnė nė pėrdorim gurra tė gjalla tė gjuhės amtare. Kjo e bėn gjuhėn e tekstit tė rrjedhshme, vise-vise me njė bukuri stilistike gjuhėsore tė rrallė; dallohen sidomos psalmet qė mbeten shprehja e njė shqipeje klasike. Kemi tė bėjmė pikėsėpari, pohon Ēabej, me njė gjuhė letrare, prodhim dhe i njė zhvillimi tė mėparmė tė shkrimit dhe tė pėrpunimit nga ana e kėtij shkrimtari, i pėrpjekjes individuale pėr tė ngritur tė folėt popullor nė njė shkallė mė tė lartė tė pėrdorimit.
Libri i Buzukut ėshtė shkruar me alfabetin latin tė tipit gjysmė gotik. Pėr pesė tinguj tė shqipes qė nuk i ka latinishtja autori pėrdor shkronja tė pėrngjashme me ato tė alfabetit cirilik.
Vepra u shkrua pėr t`u ardhur nė ndihmė klerikėve vendės dhe pėr ta pajisur kishėn katolike shqiptare me njė libėr qė tė pėrmbushte nevojat e pėrditshme tė shėrbimeve fetare. Por ajo u shkrua dhe nsė dashunit sė botės sanė, siē shkruan autori nė pasthėnien e veprės, pra dhe nga dashuria pėr polemin e vet. Sidoqoftė botimi i librit, siē ka vėnė nė dukje prof. Eqrem Ēabej, i kalon caqet e literaturės dhe merr vlerėn e njė dokumenti historik, jo vetėm pėr gjendjen e shqipes nė shek. XVI, por dhe si dėshmi letrare e lėvizjes fetare katolike tė shek. XVI nė vendin tonė.
I sė njėjtės kohė ėshtė njė dorėshkrim shqip toskėrisht, i quajtur Ungjilli i Pashkėve, i cili dėshmon pėrpjekjet pėr pėrdorimin e shqipes edhe nė shėrbesat kishtare tė ritit ortodoks.
Nė kohėn kur nė Shqipėri nisėn tė vinin edhe misionarė katolikė, sidomos nxėnės tė kolegjit tė Loretos, pėr organizimin e shkollave fillore pranė kuvendeve dhe famullive tė tyre, pėr nevojat e kėtyre shkollave, njė prift tjetėr katolik Pjetėr Budi (1566-1622) botoi njėra pas tjetrės Dottrina Cristiana, 1618 (Doktrina e Krėshtenė), Rituale Romanum 1621 (Rituali Roman) dhe Specchio di Confessione 1621 (Pasqyra e trrėfyemit). Sikurse shkruante ai, qėllimi i botimit tė kėtyre veprave ishte t`u vijė ndihmė kėtyre popujve dhe vetė priftėrinjve me shembėlla tė pėrshpirtshme, duke shkruar vazhdimisht libra nė gjuhėn e tyre. Tė tria veprat janė nė pjesėn mė tė madhe pėrkthime tė lira katekizmash, komente sakramentesh tė rrėfimit dhe ligjėrata qė i pėrkasin po atij, si dhe poezi fetare. Autori herė pas here fut nė mes tė kėsaj lėnde fetare edhe pjesė qė flasin pėr realitetin shqiptar, duke shprehur dhe ndjenjat e tij atdhetare.