Ernest Koliqi - PASQYRAT E NARÇIZIT

ERNEST KOLIQI



PASQYRAT
E
NARÇIZIT


- Tregime -

(Shkodër 2001)






Parathënie:

Ernest Koliqi (1903 - 1975), ashtu si Faik Konica, hyri në panteonin e letrave shqiptare me një kulturë të gjerë perëndimore, përkatësishtë Italiane. Ai, megjithëse lindi në Shkodër, gjuhën amtare e studioi pasi kishte mbaruar shkollën e mesme; veprat e veta në poezi dhe në prozë i realizoi pasi kishte bërë provat e para të krijimtarisë në gjuhën Italiane; themeloi dhe drejtoi revista letrare në Shqipëri, pasi kishte dëshmuar aftësitë e veta në këtë fushë në dhè të huaj; bëri studime për folklorin dhe letërsinë e vendlindjes në italisht, ashtu sikundër solli në gjuhën shqipe poetët e mëdhenj të Italisë dhe drejtoi për një kohë të gjatë katedrën e gjuhës së tij amtare pranë universiteteve të njohura të Padovës dhe Romës.
Për shkak të veprimtarisë politike të Koliqit, që shpesh bie ndesh me kontributin e tij për kulturën kombëtare, është paragjykuar edhe krijimtaria letrare koliqiane. Ai u la në harresë apo u akozua për aplikimin e psikoanalizës frojdiste në prozën e tij me tematikë shqiptare, ç'ka në të vërtetë e bën atë shkrimtar novator dhe të krahasueshëm me prozatorët bashkëkohës evropianë, së paku, me nobelistin Luigji Pirandelo, të cilin edhe e adhuronte.
Kontributi më i shquar i Koliqit janë tregimet e tij. Këndvështrimi poetik, përshkrimet realiste të botës së brendshme të personazheve dhe dialogjet e natyreshme e me një gjuhë të invidualizuar, e bëjnë prozën koliqiane mjaft ekspresive.
Koliqi është ndër të parët që trajtoi temën sociale duke zbuluar në planin psikologjik kontradiktat e mentaliteteve të kohës. Ai preku thelbin e dramës shqiptare, të intelektualit të ri të kohës përballë një shoqërie të paemancipuar dhe pa institucionet e domosdoshme qytetëruese; marramëndjen e individit përballë moralit që ruhej i shenjtëruar prej thellësive të shekujve, zakoneve dhe kanuneve primitive. Në tregimin "Gjaku" këto tradicione shpërthejnë si instikte të ndryshura thellë subkoshiencës së individit. Në këtë këndvështrim plazmohen edhe tregimet "Nusja e mrekullueshme", "Kërcimtarja e Dukagjinit", "Andërr e nji mbasdite vere", "Kopshti", "A ta laçë", "Kumbulla përtej murit", "Hanë Gjaku" etj.
Kërkimet e Koliqit si prozator janë të dukshme sidomos në strukturën dhe sintaksën e narracionit të tij.
"Pasqyrat e Narçiyit" janë tregime refleksive pa subjekt, të cilat i botoi më 1936 për t'ia dhënë dorën përfundimtare në ribotimin e vitit 1963.
Si i ka cilësuar vetë Koliqi, Pasqyrat e Narçizit janë "shtatë pasqyra, poemtha në prozë", janë shtatë fytyra të ndryshme në shtatë faza të jetës së poetit.
E para, titullohet "Ujët e pusit". Heroi kërkon fytyrën e vet dhe dashurohet me të si Narçizi i mitologjisë klasike.
E dyta, "Pasqyra e vjetër shkodrane", është ndriçimi i tërheqjes nga mitet e vendlindjes.
E treta, "Kroni i Bardhanjorëvet", pasqyron imazhet e fëmijërisë dhe aludon "tipat e ndonjë stërgjyshi bari".
E katërta, titullohet "Përsëri në Dukagjin" e cila na sugjeron një pasqyrim të vërtete të poetit të dashuruar me bjeshkët e bukura të atdheut
E pesta, "Një çuterr në Helveti" i kushtohet Dom Lazër Shantojës, si përkthyes dhe poet i ndjesive të holla. Malli për atdheun është pasqyra e poetit.
E gjashta është "Vala e detit", një simbol i lirisë, "në të cilin dridhet përherë langu gjallues i rrajve".
E shtata "Xhami i dritares sime" është pasqyra e vërtete e poetit, brendësia e mistershme e shpirtit njerzor.
Pas vëllimeve me tregime e novela "Hija e maleve" dhe "Tregtarë flamujsh" ku spikat si novitet tipi i tregimit psikospektiv, "Pasqyrat e Narçizit" shënojnë nivelin më të lartë të narracionit koliqian dhe të gjithë letërsisë së deriatëhershme.
Rrëfimi në vetën e parë dhe të dytë, alternuar edhe me vetën e tretë, loja e simboleve dhe e mitemave, ritmi domethënës i organizimit sintaksor e kanë ndihmuar Koliqin të depërtojë në kufijtë e ireales.
Mesazhi filozofik i shkrimtarit është një zë i fuqishëm që nuk prek qënien njerzore në kufijtë jetës dhe të vdekjes, në brendësi të përjetësisë si dashuri pa caqe ndaj kreativitetit artistik dhe botës arbërore.
Miti i Narçizit, i njeriut që dashurohet me vetveten, është shfrytëzuar nga Koliqi për t'u shkrehur maksimalishtë në ekstremet dhe të nënvetëdijes për misionin e artistit deri në sakrifikim, për lidhjet e tij me truallin amtar deri në tjetërsim, për tërheqjen ndaj hapsirae të reja, lirisë së pakufishme.
Gjetja e diskutueshme e "Pasqyrave të Narçizit" është përcaktimi i tyre gjinor. Për nga trajta, kemi të bëjmë me prozë të shkurtër pa subjekt; për nga konceptimi, ato janë poezi lirike. Gjuha e koncentruar dhe vargu i simboleve, struktura tekstologjike dhe pasuria konotative, krijojnë një sintezë paralelizmash dhe kundërshtish befasuese. Kujtimet e fëmijërisë, gjendjet refleksive, ndjenjat në ekstremet e tyre, fantazia e shfrenuar në vitrinën e pasqyrave këmbehet me dialogje të brendshme në të shkuarën dhe në të adhmen, duke thyer çdo model tradicional për të mbetur një tekst i papërsëritshëm i prozës së re shqiptare edhe sot e kësaj dite.

(Tonin Çobani)

1. UJËT E PUSIT

Dashurova përrallën e Narçizit me të tan hovin e gjakut tim prandveror. E gjithëkund e gjithëkah kërkoja pasqyra ku me u pasqyrue.
Narçiz e quejta veten ndër ditët e rinisë së parë, tue mos paradie asokohe sa trishtim ma vonë do të më shkaktonte ky emën lulesh. Po a s'janë të freskëta edhe lojnat e fëmijnisë dhe të shëndetshme dhe të pafajshme? Mandej, kur rritemi në moshë, a nuk i përsërisim me tjera mend, don me thanë përnjimend? E atëherë nuk zhvillohen të njoma e të pastra si dikur, por të turbullta e turbulluese edhe dobësuese të trupit e të shpirtit.
Qyshë në fëmijni dashurova ujnat si të rrjedhshëm ashtu të amullt, valët pasqyruese, sipërfaqet kristalore shumë tërheqëse për Narçizin andërrtar.
Mbaj mend një natë kah gjysma e majit. Një natë pa hanë. Shkodrën e kishte mbulue anë e kand errësia, një errësi e rrasët që nuk linte me pa një pëllambë para vetes. Oborri i shtëpisë kishte humbë si i mbytun në fundet e një deti në ngjyrë karaboje me gjithë mana, me bli shatorr e me tandë. Atë errësi e dendësonte edhe ma tepër heshtimi që mbështillte gjithëshkafen si në një mbulojë të murrme. Erëraza gjethesh e bimësh gufuese, mbi të cilat zontonte fryma nxitëse e lulemustakut, rrinin si pezull ë paluejtësi të ajrisë.
Pak net ma përpara nën rrezet e hanës, që praronin kopshtijee mure, lagjet e Shkodrës kumbonin nëpër valavitje galduese të shtrregullave. Tashti që Shën Gjergji i parë e i dyti kishin kalue, qyteti pushonte në paqe të plotë, si i lodhun prej qejfit të valleve. Vetëm qielli vlonte plum me hyj, mbi atë errësi të pamasë; hyj me drita të largëta që shndritnin heshtazi, nalt, shumë nalt, në hapsina eprore prej kah asnjë rreze nuk arrinte me ndriçue dheun.
M'u duk se në largësi po tingullonte si një za i marrun, por depërtues. U vuna në ndëgjim. Nuk zbriste ai za prej rrathëve të qiellit ku Byku i Kumbarës shkëlqente bardhullor në gjasë të një udhe misterioze shtrue me pluhun margaritarësh. Prej kah vinte atëherë? As unë nuk e kuptova. Sigurisht nga një largësi e madhe apo ndoshta edhe prej një vendi të afërm fort: prej thellësisë së shpirtit tim.
Më dukej se njofta në atë za shushurimën e ujnave që përshkojnë kryq e tërthor tokën shqiptare.
Shqipni, nuse e ujnave, ambëlsia e gjallë jote freskon andrrat e netëve të mia.
Zbresin gëzueshëm prej bjeshke në jalli Drini e Mati e Arzeni e Semeni e Vjosa tue endun valle si krushqë djalosharë të kapun dora-dora. E kurrë kanga e tyne nuk menë. Edhe në ditët ma të zeza mjerimi, ajo kangë kumbon e përhapet si një epithalam urimtar.
Një lum tjetër më rrëmbei papritmas në shkulmat e vet të turrshëm. Gjaku shqiptar që nuk shterret kurrë por, si ecin valët e Drinit prej grykës në grykë e prej lugjes në lugje, edhe ai rrjedh prej katragjyshave ndër nipa, mot në mot. Lum i pasun që nga burimet ma të lashta të fisit njerzor shkrumbon përherë bujarë e i fuqishëm në amë shenjue nga vetë gishti i Perëndisë.
Unë e ndjeva veten si për shorti pjesë e atij lumi.
Dada, që rriti në gjuj të vet prindin tim njiherë edhe ma vonë mue, më tregonte:
"Në një natë maji të fali Zoti mun ke rraja e drandofillit që lulzon afër pusit. Nuk dij mirë kush të solli në oborr tonë. Ndonjë ëngjëll i bardhë tue rrëshqitë gjatë njaj rreze hane a por Floçka e Pusit që njef udhat e nëndheshme dhe ua bjen nanave fëmijët nga mbretnitë e largta të Agimit. Unë, në të zbardhun të dritës, kur dola me mjelë lopën në kullë të sanës, të gjeta tue qa lakuriq rrazë drandofillit, krejt i ndragun me dhè të rime prej brymës së mëngjesit. E të mora e të çova te nana jote që të priste. E të kemi la e të kemi lidh në djep të ngjyrëshëm punue në krye të pazarit dhe të kemi mbulue me bohçe të kuqe".
Buzëveshkun, gojë pa dhambë, dada plakë ia ndolli gjumin kërthinit në atë djep, tue i urue ndër ninulla ma të ndritshmin fat edha ai praroi, kur u ba camerdhok, shtigjet e para të jetës me dritë ari përrallash. Kush do ta ligjirojë lavdinë tuej, o plaka arbënore? Ju me tregim gojëdhanash krenare ia bani të madhe zemrën një populli të vogël.
E në errësinë e rrasët dhe në heshtimin e thukët të natës së majit m'u kujtue papritmas tregimi i dadës dhe zbrita në oborr. Tue u drejtue në terr me hamendje, shkova deri te pusi, si i ngrehun nga një fuqi shortare.
Ndija në terr praninë e druve me degë të rrëfatuna mbi obor nëpër të cilat i kërthndezët qarkullonte tharmi i prandverës; ndija frymëmarrjen e gjetheve të rij; ndija haren e ndrydhun të kokrrave që rriteshin të strukuna në njomësinën e gjetheve edhe lëvizjen e pazashme në zemër të pemëve të langut që ambëlsohej e shndërrohej në musht; ndija tyftajën e freskët që nëpër grykë guri të skalitun lëshonte uji i thellë i pusit. Me pa nuk shifja kurrnjësend.
Por, çuditnisht, ndija e ndëgjoja pa e pa, në terr të asaj nate të vokët prandvere, edhe Shkodrën që shtrihej përtej mureve të obrrit si e rrëmbyeme në një andërr plot parandiesi tragjike nën hyllësit e largëta që dridheshin në hapësinat e pamatuna të kupës qiellore. E përtej Sjkodrës, ndër male të Shqipnisë, veshi dallonte në heshtim zanet e ndryshme të krojeve, të shenave, të lumejve.
Me duer të ndeme para meje, tue shndërrue hapat me kujdes, kërkova grykën e pusit. Kah e përkita, rras e ftohtë më dha një të dridhun andjeje në trup. Gjaku u tund nëpër të gjitha gjymtyrët e mia. Ai ujë i pusit nëpër udha të nëndheshme vinte nga malet. Përziheshin në të vala e Kirit dhe e Drinit. E Drini mbledh prrojet e maleve të Toskënisë e të Shqipnisë së mesme.
Edhe unë isha pus dhe zemra ime nëpë vijë breznish jetike mblidhte gjakun arbënor prej hapësinave e prej moteve më të largëta.
Aty afër, pranë një drandofilli të lulëzuem, në një maj të dikurshëm, kishte zanë fill stina ime njerzore.
Ndija shpirtin tue u zgja prej atij oborri, rrethue e ndry në ledhe të nalta, tue u zgja nëpër lagje të Shkodrës, nëpër fusha e male të Gegnisë, nëpër krahina të Toskënisë, edhe nëpër vise të hueja ku jetojnë njerëz të gjakut arbënor.
Por s'ishte një ndjesi e qartë. Si një mjegull e hollë e mbështillte. Zemra këndellej në fuqinë e saj nësa mendja tepër e re lodhej në përpjekje me ia përfshi madhëninë. Një dashuri e hapët dhe e panjoftun ma joshte zemrën tue e shqetësue.
Vuejtja, vetëm vuejtja i dhuron dritë përvojës, jo krenia që kërkon në moshë rinore burimin e endireve dhe të mirakandjeve.
Urti, Urti, hyjneshë e moshës së pjekun, vetëm ti na shpëton prej rrëmbimeve të trillit dhe na qet në hullinë e arsyes. Por pjekunia që t na sjell paguhet me shumë lot e therorizime.
Asokohe, në stinën lulëzuese të rinisë, kot i baja thirrje ndër tundime të ngjyrshme urtisë sepse vesket e botës dilnin përherë ma të forta e ngadhnjenin.
Në kundërshtim me urtinë e cila mëson me qenë i përvujtun, Narçiz unë dikur e quejta veten, pse ky emën i hershëm m'u duk se i përshtatej poeisë sime që kërkonte burime endiresh ku me u pasqyrue. U prira mbi çdo pasqyrë xixilluese për me kundrue bukurinë e andrrës sime.
Vonë, shumë vonë, tue kërkue andrret krenare në pasqyrat e panjehuna të jetës, gjeta papritmas fytyrën time të veëtetë. E, në ato të imta emni i ambël i Narçizit mori një shije të hidhun në buzët e mia.
Urti, Urti, hyjneshë hijerandë që agon nëpër një dritë të ftohtë shi njatëherë kur prendojnë andrrat, mos të qofsha mirnjohës për tisat e lylyvertë që shkyve kur ma zbukurove jetën lakuriq. Brita- Rrnoftë andrra e bukur që gënjen. Rrnoftë besimi në andrrën e bukur që gënjen.
Sot jam ndoshta i mjerë pse rrehem me vështirsi. Zjarrmi i epsheve të holla ma dogj mishin në shtat, por ma poq edhe shpirtin te e vona. Një dridhje e stërkandëshme veçse mbet në shtat e në shpirt, dhe grumbulli i vjetëve, tue randue në mue peshën e tyne, nuk e zhduku: mbet hiri i kangës në buzët e mia.
Ari i andrrave të rinisë i zverdh, por midis shpirtit, e mërtisun në degërmia të borta, lëshon rreze të pashueshme fytyra e një hyjneshe: fytyra e Poezisë nuse e shpirtit tim.
Por nuk e thërras unë veten Narçiz sot që krenin s'e njof ma si virtyt timin kryesor. Sot mitin e atij që ra e u mbyt në ujë pasqyrues të bukurisë së vet nuk e adhuroj si dikur gjatë prandverave të njoma të jetës por prap se prap nuk e përbuzi sepse më ka ndihmue me gjet fytyrën time të vërtetë.
Në një natë errësimplote dhe heshtimplote të gjysmës së majit, afër pusit në oborr të shtëpisë atnore, ndjeva në terr, që s'më linte me pa, tue u avitë kah fytyra e ime një fytyrë tjetër, e ngrirë por e lëmuet e plot butësi ledhatare. Ishte Flloçka e Pusit? Foli? Za nuk ndëgjova. Por disa fjalë pa tingull mrekullisht jehonin në thellësitë e mshefta të shpirtit tim:
"Mos e mbyt në hidhënin përvojës hirin e poezisë që të falen Zanat zemërbardha. Kërkove vetveten tue rrah shtigjet e ashpra të jetës. Kërkesa e lumnisë të hodhi mbi vërrije parrizesh të gënjeshtërtata. Pa u rysun ndër gabime e mundime nuk arrihet prehja në limanin e qetë të Urtisë. Ti je pinjoll i një fisi të mjeruem. A s'e kupton se në dëshirin tand vlojnë dëshiret e breznive që nuk njoftën asnjë çast hareje në jetë? A s'e kupton se gjaku arbënor, që s'mujt me lulëzue në hare gjatë kavaletave të territ, orvatet në ty me pasë hisen e lumnisë që deri tash i asht mohue? A s'e ndien në buzë tueja etin e stërgjyshëve që u linden e u shkime në mote krajatsh e zezonash, etin përvlues fatbardhësie që ia zhuriti shpirtin e dëshiruem? Zymnimet zbresin mbi shpirtënt shqiptarëve si tubë korbash që ndiellin zi. Hapi syt e djeshëm, syt e Narçizit andërrtar. Kërko fytyrën e vërtetë. Përqipu me gjet lumninë që lypë gjaku yt. Por mos harro që gjaku i dejve të tu shtrihet si det anë e kand jashta teje. E ti je vetëm një shkulm i atij deti. Lago zymnimet e lene dritën e shpresës të derdhet nxituese në shpirtin tand prej syve të nuses Poezi, hirin e së cilës as zhgënjimet ma mizore as pakuptimi njerzor ma damtues nuk mujtën me cënue".
Ishte terr. Tash e kuptoj se po të më ishte dhanë mundësia me u pasqyrue në ujin atje në fund të pusit, asi shtegu unë do ta kisha ndoshta gjetë fytyrën time të vërtetë.

2. PASQYRË E VJETËR SHKODRANE

Kthye ë Shkodër mbas shumë vitesh largese, një ditë qesh i grishun për drekë ke do të afërm të mi. Si mbaroi sofra, më vunë me pushue në zheg në një odëtë gjanë që i hapte dritoret me hekura kah kopshti mbas shtëpie. Gjithkund ngjeti, mbrendë e jashtë, dielli mizor i kulmit të verës derdhte dritë verbuese e vapë zharritëse. Po në atë odë s'hynte aspak vapa e pak fort drita. Ishte fresk. Jo vetëm fresk, por gadi si të ftohtë. Kështu, nemose, mu duk mue. Si një kujtim ditësh të gjata shiu, të shiut dimnor të Shkodrës, rrinte pezull aty mbrendë e më dha një të dridhun të papritun, jo aq në trup sa në shpirt. Këtë përshtypje të çuditshme dimnore në pikë të verës, tue hy në atë odë, s'ta epte gjysmëtrri saj (dritoret, të ulta e të thella në mur, s'e linin dritën e madhe të jshtme të depërtojë me plotni të lirë), por vjetërsia e orendive, ngjyrat e zbeta që aty vinin tue u venitun e sidomos akulli i një pasqyre të stërmadhe rrethue me një suazë të trashë, prarimet e së cilës ishin nxi e çue leskër.
Ato orendi, ato ngjyra të morituna e atë pasqyrë unë i njifja. Kalama, shpesh herë luejta e fjeta në mes tyne.
Sa më lanë vetëm para dyshekut të shtruem, m'u përkujtuen netët e fëmijnisë kuj buja ke ata të afërm të mi
Një shërbetore më çonte me fjetë mbas darke tue mbajtë me njanën dorë kandillin vajguri e tue shtrëngue me tjetrën dorën time të vogël, e cila drithej si të tanë trupi nga frika e bubazhelave që struken ndër skaje të errta të shtëpive për me i kërcnue trathmend kalamajve. Drita e kandillit e lëvizun në ecje kërcente me hov mbi orendi të mbytuna në terr, të cilat si të grishuna nga një urdhër i vrikshëm, paraqiteshin një ças në tubë të rrezeve e zhdukeshin prap, tue u fshi prej shikimit tim të trembun. Por, i vendosun kandili mbi komoh, drita e qetë që lëshonte rrotull m'a fashiste tutën e unë fleja menjiherë tue e lanë përgjysmë përrallën e shërbetores.
Një natë drita e kandilit shkoi e shkrepi në pasqyrë të madhe ndërmjet dy dritareve.
Si nëpër një derë befas të çelun, vërejta një lëvizje të frigueshme hijesh në atë odë tjetër që dukej përtej pasqyrës. Këlthita. Shërbetores gati sa s'i shpëtoi kandili doret.
- Ça ke, more shënjallë?...
-Shifi, aty mbrendë...
-Karabush, aty s'ka kurrgja, kujtova se çka pate!
-Çoje kandilin... Due me pa aty mbrendë...
Ajo më tha me nji za të premë:
S'ban. Nuk duhet me u shikue natën në pasqyrë. Asht keq.
-Keq? Pse keq?
- Pse njashtu!
Edhe me pasë dashtë, ajo sigurisht nuk do të dint me dhanë zhvilim ma të gjatë. Si njerëzit e popullit, bestytnit i ndiqte me bindim pa kërkue psehin e tyne. Mue ajo fjalë e saj më mbet e ngulun ndër tru, kështu që deri vonë i dreshta pasqyrat natën.
Ku kujtim më mbante në kambë midis asaj ode të vjetës e më bante me harrue pushimin e zhegut, ndonëse gjithëshkafja aty ku ndodhesha ndiellte gjumin. Flinin orenditë e repuna e të plasarituna, flinin pëlhurat e daluna boje; flinin pa kurrnjë uzdajë zgjimi. Bashkë me trishtimin që japin gjithmonë sendet e bukura të vjetrueme, në shikimin tim përzie malli i hollë grumbullue mbrenda meje nga një mërgim i gjatë jashta Shkodre.
Shortia e jetës madhështore shkodrane, tashma në perëndim, më kapi e më robnoi.
Ajo shtëpi, ajo odë, ato orendi, të gjitha ato sende të heshtuna dikur kishin qenë plot jetë.
Përkujtova në atë zheg vetmitar ditët e sosuna kur emni i qytetit tonë përmenden nëpër tregje të largta në Lindje e në Perëndim, e kuajt që niseshin me mall Shkodre për Rumeli dredheshin ngarkue me pare, e barkët e Ulqinakëve që lundronin mbushë me prodhime të vendit na silnin në kthim cohna të çmuesme për reshperesha, gryka të mermerta pusi për oborret e dyerve të para, pasqyra të mëdha Venedikut për odat tona. E aty në trapazan tash flinin mbulue me pluhun vjetërsie sinia e tepsia, legena e jebrikë remi që dikur dorë nëpër dorë vezulluan ndër darsma e gostina, tue përcjellë me tingull të tyne kumbor, në shtruem në të çuem të sofrave, jonet e qemaneve e të sazeve edhe takllimën e dajreve. Finin minderët me shtroje të zverdhueme tue andrrue ndoshta mëngjeset kër shtëpia vlonte me farefis, miq, dashamirë e zotnijt me brandavekë të mëndafshtë e çarapë të bardhë e këpucë lustrafini me llastika, kthye mbas sa muajve prej tregtimeve përtej deti, pritnin krenarë e të ngrehun ndër jelekë me sumbulla ari çelë mbi këmishë të fortë ku spikaste kravata e zezë, shokët që ngarendëshin me u urue mirardhjen. Halia me ngjyra të tretuna, ku unë kisha kambët, përkujtonte pashmangët e kuqe me të qindisuna ari, ato pashmangë nusesh e zojash që e shkelen ambëlsisht kur lajlet e saja shëndritshin të reja.
Një botë e lume zgjatej në atë gjysmaterr, në jetë sot gadi e harrueme nisi me lëvizë në atë odë e kërkoi ngjyrat e veta të dikurshme, dritën e shkimun të agimeve. Kërkoi një za që ta ringjallte. Zanin tim.
E papritmas pasqyra ndriti. U përshkue në dritë të saj si një vetëtimë zgjuese. Ajo përfshini në gjinin e vet atë botë e atë jetë të harrueme em'i qiti përpara rrethue me avuj mallëngjimi e bukurie. Më kishte rrëmbye kryekëput shortia amullore e jetës shkodrane. Dëshirova për vetë një lumni të përgjumëshme në atë shtëpi të vjetër, në atë odë të madhe e të errët, tue ndjekë besnikisht zakone perënduese, tue u qarkue në një rreth kujtimesh të qeta e përkundëse. Dëshirova një lumni anakronistike që të m'a shuante hovin e gjakut rinor në ritmin e kadalshëm të vet.
Iu avita pasqyrës. Fytyrimi im u shkep prej fundit të saj edhe eci kah unë tue u zmadhue në breshnor të akulluem. Por s'pata kohë me shikue veten. M'a tërhoq vërejtjen dishka tjetër.
Pasqyra s'e kishte ma atë dritë të qartë që pati në kohën e fëmijnisë time. Ca avuj të zbardhukët ia mjegullonin fundet e mistertshme ku pashë tue ardhun e tue u shkrue, përherë ma qartas, disa fytyra trimash e grashë. U solla me shpejti por askush nuk gjindej në odë, veç meje.
Pasqyra po hapte gjinin e vet ma të mshefun e po shpaloste para meje shka pasqyroi në kalesën e saj.
Kallëzohet ndër përralla se natën prej kënetës s'argjantë ndriçue nga rrezet e zbeta të hanës dalin një nga një jashta valëve të qeta Zanat e ujit me tisa të shtjelluem për me endun valle mbi brigje të heshtuna. Krejt njashtu prej fundeve të asaj pasqyre të vjetër dolen edhe m'u rreshtuen përpara, aty në breshnor të mugët, pa qitë za prej goje, zotnij e zoja të kohës që u fik. Fytyra ime i ngjiste fytyrave të tyne.
Heshtja në odë ishte e lehtë si mazë qumështi që një krisëm e papritun mund të bajë me u plasë.
Unë theva atë heshtje të mrekllueshme me një gaz shpotar që i shkundi e i trembi ato hije të parësh.
- Jeni strukë aty në fund të pasqyrës për me rrejtë Dekën. Keni ndejë me vite e vite tue më pritë. E s'mbrami, kujtuet se erdhi dita juej. Jo, poeti s'e humbë jetën e vet për me ringjallë tuejën. Gëzimet e idhënimet, që ju tronditën, qenë tepër të ngushta. Unë kam dëshirë ma të gjana e ma të nalta. Lumnia që ju shijuet motit më duket e pakrypë. Në këtë breshnor të marrun drite, unë due me kundrue fytyrën time të re jo fytyrat e jueja të vjetra.
Një zojë e hijëshme më përgjegji tue buzëqeshë mallëngjyeshëm.
- Po fytyra jote asht jona. Na jemi përtri në ty. Këtë ngushulim falë jeta e brishtë njerzore, drita e gjakut sa fiket në prindin ndezet në djalin e me të, fisnikia e dëshireve. Ti je djali ynë e në ty vlon gjaku që bani me lulëzue prendverat tona. Mos na bje mohit. Ringjalle tue përlavdue morin në të cilin na gëzuem e vuejtëm. Mate jetën tande në ritmin e zakoneve që prej nesh trashigove. Ti je krejt yni. Na të kemi gjinikue. Gojdhana jonë duhet të vazhdojë në ty e në porzinë tande.
- E kam këndue dikur paqin e plogët të ditëve tueja, andjet e përgjumshme mbrenda avullijave që ndajnë prej botës. Sot ndrrova. Dëshireve ju u vutë për caqe murin e shtëpisë edhe lumin e qytetit. Unë dashuroj lirinë që then çdo cak të padrejtë e çon, përtej mureve e përtej lumejve, në vllaznim me të panjoftunin e udhës që flet gjuhën time. Lumnia që ju kërkuet pat një ritëm të ngathët e qe rrethue e një bukuri tepër vetmitare. Unë due ndjesitë e forta e të hapta që nxisin me ia hy veprimeve të guximshme, dashuroj lëvizjet përtrise, stuhit pastruese, luftat plot rrezik që nxjerrin nga fati me përdhuni agime ma të lume për të gjithë, adhuroj qiellat e lira, shqipet fluturuese dhe theroret e përtrime majë maleve që kanë Zanat për priftnesha.
Ata ulën kryet e, një nga një, u larguen kah fundet e mjegullueshme të pasqyrës dhe humben në mbretninë e hijeve.
Bukuria e zbehtë e jetës shkodrane të dikurshme mbet e robnueme në avujt e një pasqyre të vjetër, ku unë s'deshta me u pasqyrue.

3. KRONI I BARDHANJORËVET

Në vogjëli, pa i kaptue ende tetë vjetë, si mbaroi mësimi shkollor e filluan lirimet e verës, m'u tek me pasë një gomar. "Due një gamuç!". U luta e u stërluta, qava e bërtita tue shkrepë kambët për tokë, si fëmij i llastuem që isha, edhe tekembramja me ndërmjetësinë e nanës zemër-butë e cila nuk u qindronte shumë gjatë trilleve ma të shtyme të mia, em-at m'a sos dëshirin e më bleu një gomar në Krye të Pazarit. Kur e sollen në shtëpi, qeshë tue dalun mendsh prej gëzimit. Daja porositi ndër mjeshtra zejetarë një shalë lëkure të kuqe e prej lustrafini të zi.
Për disa ditë rrjesht, ç'prej kumbonëvet të mëngjesit e deri në ato të mbramjes, mbeta kaluer maje atij gomari tue ushtrue në të cenëshëm si një kreshnik që gatitet m'u matë në dyluftim me një Bajloz të rreptë zbritë në breg të detit. Të shpeshtë qenë laradashat në të parë, por pa dame të mëdha. Ia mshefja nanës të gërdhishtunat ndër pupla e të nximit të shtypjevet në shtat. Veshgjatit të Barbullushit nuk iu përshtaste aspak emni zbunues "gamuç", me të cilin unë e thirrja, sepse ishte një gomar galaber. I madh, po, por i butë. Ia kishin shkallmue brinjët barrët e randa e dukej qingj. Nganjiherë, veç iu tekte me u ndërkrye, ngulte kambët e para për tokë dhe s'ndëgjonte kurrsesi të losi vendit, sado sado që ia çoja shikë vithet me thupur.
Por, andjes së vrapevet nëpër oborr mbi shpinë të gamuçit, ndër lirim të asaj vere argëtim-plotë, iu shtue një tjetër rrethanë gazmore. Shaqja, dada e mplakun në derë tonë, kishte dy motra të martueme në bardhënjorë. E kishin ftue kunetijt me kalue do ditë në katund. Prej prindvet të mi ajo nxorri lejen të më marri me vete. Kishte rritë babën e ungjit, mandej mue dhe vëllazënt e mi. Asaj em-amë i besonte. Unë lypa me shkue në Bardhënjorë me gjithë gomar.
Qe një nisje epike, në një mbasditje shtatori, majë gomarit me shalë lëkure të kuqe e me frej lustrafini të zi... Kurrë kalorës moteve legjendare nuk u vërvit mbi udha të panjoftuna të botës kah arratijat ma të lavdishme me atë shpirt me të cilin u nisa unë maje gomarit kah kodrat e bardhanjorëvet! Më kumbonte shpirti me jehime burijash ngadhnjimtare dhe veshdypëllambshi i Barbllushit (si thotë Fishta) më dukej vraç e gjok zemrak e zgjedhun në katue të njaj mbreti përrallash.
S'dolem kah dera e oborrit, por kah arkapia mbas shtëpisë. Gjyshja e hallat, tue fol të gjitha përnjiheri, e epshin dadës porosinat e fundit si me më ruejtë, shka me më dhanë me ngranë, si me më veshë mos me u ftofë. Em-amë heshte, tue më mbështjellë në dritën e një shikimi të ambël por plot kujdes, ku hetohej si hija e një pendimi për lejen e dhanun me e shoqnue dadën në atë udhëtim. Në fun, ma morën gadi frymën me një mori puthjesh (ajo e nanës qe e shkurtë por plot përmallim të dridhun), desht Zoti e u nisëm.
Rrogëtari, veshë me brakesha të bardha, jelek të kuq e kësulë të kuqe shpatuke në krye, printe tue mbajtë me dorë të djathtë nëngojcën e frenit të gomarit dhe në të rrëmaktën një shportë të madhe me dhurata për gratë e shtëpisë mikpritëse të katundit. Unë, në petk e me shapktë "alla marnara", i rrija gomarit madhështorisht si fatos gojëdhanash, tue shtrëngue në dorë një thupur kinse me i grahë veshgjatit udhës tue rrasë kambët ndër zengjina. Mbrapa, dy strajca ndër krahë (me tesha të mia), ndiqte dada çalamane, me brandavekë shkodrançe, çarçaf të bardhë e këpucë të kuqe katundaresh.
Në larmi kostumes që aso kohe e banin aqë piktoreske Shkodrën e mbarë Shqipninë karvani i ynë syra-syra nuk bante fort përshtypje. Ishin mësue njerzia me pa çudina ma të mëdhaja se një kalorësveshë "alla marinara" me shirita të bardhë në qafzë të petkut e me një fryzë në parzëm...
Dolëm kah Ballabanja në Zall të Kirit.
Ishte fillimi i shtatorit, mueji ma i bukur i Shkodrës.
Lehtësue djegsimi i vapës verore nga një shtërgatë shiu të duhishëm para një jave, tashti moti, gjithnjë i nxehtë por hove-hove i përshkuem nga fllade freskuese, qindronte i paluejshëm mbi pullaze e kopshtie të qytetit e mbi varg të kodrave, tue reshë hiret e ambëlsisë së vet në ditët e fundit të djegagurit e në buzë të britmit të parë.
Kapërcyem do bishta të ujit të Kirit e hymë në Bardhej, ku blerojnë vneshtat e Shkodrës. Nëpër shtigje mbyllë anash me vargje të papreme gardhijesh, rrogëtari më la me e lëshue vrap gamuçin tem. Unë i grahja me shporë e me thupur edhe frymori i shkretë, disi forcue nga mabjatja e mirë në katue të shtëpisë në dy javët e fundit, përpiqej me shndërrue shpejt e shpejt hapat. Mue, që m'ethte një ndjesi lirie për të parën herë shijue jashta shtrëngimeve shtëpijake, më ngjante se fluturonte. Rrogëtari më ndiqte hap për hap. Dada, hjekë këpucët e kuqe të reja e fut në strajcë, vinte pak ma mbrapa kambë-zbathë e çal në çal por pa kurrfarë lodhjeje.
Si një amsim mushti valavitej në flatër të puhive të lehta. I shifsha ndejë kaluer mbi gomar, prej së nalti përtej gardhiqeve vilet e rrusht mshefë në gjethnaje të hardhijave kah vareshin të pjekuna do në ngjyrë të qelibarit, tjerat kuqloshe e vjollëzore. Nga drujtë e fiqëvet kalangerrça e arrat shatorre e pjeshkat e ullijt buronin cingrime zogjthësh që derdheshin si cirka kristalore në valën monotone t të kekllishunit të kungallave.
Frymëmarrja e Bardhejvet, me erurina të përzieme, m'i zgjanonte mushkënit e njoma.
Një dalldi e beftë më pushtoi trupin e shpirtin. Gjinoja lirinë për të parën herë. Kurrkush nuk më priste hovin e lëvizjeve dhe shkulmin e përshtypjeve të panjoftuna me "Ulu andej! Mos hyp aty! S'ban kjo! S'asht mirë ajo! Rueju mos të vritesh! Rr urtë!". I grahsha Hargelës sime si një Aga i Judbinës.
E qe se në atë vrap të hareshëm m'u ngjallë në gjak, që flakronte turrshëm, një ndiesi e stërçuditëshme. Si nëpër avuj kujtimesh, zanafilla e të cilave humbte në mote të largëta shumë para lindjes sime, e psh veten kaluer mbi një maz të egër të pazbutun tue kalërue në do fushore të hapta q në do gryka të pyllueme malesh në mes një tube luftërash armatisë me harqe e shigjeta dhe me patërshana e topuza. Ndonjë tharm i vjetër ishte zgjue në gjakun tim të ri.
Vrullsia e përshtypjeve, tepër të gjalla, që tue m'a marrë frymën. S'dija si t'a shfrej ndryshe plotninl e ndiesive, që më grafullonin me hov të madh në zemër të vocërr, veç tue vu në gojë fryzën e varun në shirit të petkut e tue fry në të me gjithë fuqin e bulshijve fëmijnorë.
Arrita në shtëpinë e mikut katundar, këputun nga lodhja dhe nga thekunitë e udhëtimit.
Një vajzuke, pak ma e rritun se unë, me fytyrë flakoshe mbështjellë në një facurtë të ngjyrëshme, na doli para në fund të shtegut që ngjitej kah kodra në shpat të së cilës ngrihej shtëpia e mikut. Përqafosi e puthi dashunisht dadën, përshëndeti plot njerzi me mënyrna të një grueje së pjekun rrogëtarin e mandej m'uroi edhe mue disi topitshëm mirëardhjen. Ishte bija e Gjushit, të zotit të shtëpisë. Gjushi na priti në shesh para shtëpisë ku e gjetëm të aradhuem me rob e robi. burra, gra, fëmijë që na reshen, në t'arrijtun, me një breshën urimesh. Dada rrokej me të gjithë. Gjushi më kishte hekë, tue më kapë me të dyja duert prej shalës e më kishte marrë ngrykë i pari (ndjeva mustakët me një erë të fortë duhani tue m'i gicilue faqet) mandej më lëshoi në vorbull të përqafosjeve të grave. Isha lodhë. Nuk mujta me shti në gojë asnjë kafshatë prej gjellnave të përgatituna me kujdes. Piva një tas me qumësht. E rash e fjeta, me një mall depërtues të nanës, që më dukej si e mbetun larg në një botë tjetër. Do të më shpëtonin lotët mos të vinte me më vu me fjetë dada, me zanin që njifja qyshë se m'a ndiellte gjumin në djep. Ai za m'a paqoi zemrën. Fjeta.
Qëndrova vetëm dhetë ditë në Bardhanjorë, por në kujtimin tim ajo kohë e shkurtë zgjatohet e merr përpjestimet e një stine të plotë, stinë e dendun me tronditje shpirtnore të shndërronin, me zbulime të paprituna, e zdritun me rreze shortare që shndërronin m'arratia të mrekullueshme ngjarjet ma të rëndomta tue i mertisun me një avullim xixillues ylberash. Për të parën herë u vuna në përpjekje me prehnin e natyrës dhe me afshin e kulluet të një votre katundi. Qe fillesa. Ma vonë, ndër male, hyna edhe ma në palc të gojëdhanave të thjeshta të gjakut tonë, tue u kthye disi në zanafillat stërgjyshore e tue u thellue në kuptimin e tharmevet që lëviznin në shtresat jetike të brumit tonë etnik.
Deri atëherë kisha njoftë vullajt e lulishtave mbyll ndër mure, limojt të rriun ndër kashuj lye në ngjyesinë e blertë, tandat ku luleve u tregohet shtyllza e kah duhet të kacavirren, karajfilat në saksi që dimnit mbahen nën çardak, shimshirët e premë në trajta rrumbullake me gërshanë, drujtë e oborrit në çdo vjet të cunguem gemash për mos me u shtri tepër. Edhe unë isha rritë ashtu si ato lule në qark të rojes shtëpiake.
Ç'prej mëngjesit të nesërm një valë hareje më rrëshqiti nëpër kurrizë të shpinës dhe m'a tërthorzoi anë më anë shpirtin në ato pamje pa pengesa muresh e ndërtesash, që shtriheshin në laverda para syvet të mi tue humbatë në hapësina kaltërore e gjelbërore. Lëvizja pa pengime kah të më tekej.
Tri ditët e para më joshën shfaqjet e ndryshme të jetës së katundit. I përsjellun gjithëkund nga katundësja vogëlushe, që m'a kishin ngjitë për mbas, si kujdestare, endesha plot kureshtë nëpër shtëpi e cila ishte mjaft e madhe dhe për katund e orendisun ma së miri. Shkoja poshtë ndër ahre, ke qetë e lopët e kali i të zotit të shtëpisë, aty gomari im, i lum pse i harruem e i lanun mbas dore prej meje, fahej në pushim e në qeti me bar të njomë e sanë të hershme. Mue shpijarët, më mbajnin me ojna e finojna por edhe gomarit i banin nderë si një mysafiri të zgjedhun... Rithmi i asaj jete më pëlqente: dikush grinte duhan me cark, një tjetër poshtë në rrazë të kodrës braniste arën dhe më mirrte në trinë, një i tretë hapte me shat vijat e vadës. Nalt gratë ndejë mbi dysheme drrasash në çardak të çilun të shtëpisë tue qepë e tue arnue, s'ngriheshin kurrë me kuvend të dadës. Mue s'më xente kurrkund vendi vend: doja me pa gjithëshka, me prekë çdo gja, me pasë shkoqitje mbi çdo send.
Gjushi, miku bujar, u bante copash me më plotësue çdo trill. Më fliste si të isha unë i madh me moshë. Mbas do ditësh u mërzita tue shëtitë shtëpinë e arat e bashtinat. M'ishte mbushë me ditë shka ka mbas një kodre plot blerime që naltohej kah veri-perëndimi. "Due me u ngjitë atje në majë!". Katundari mirsishëm më përcolli. Iu vuna turravrap përpjetës tue nga me sa kisha zotësi. Atje në maje shikimi mbretnonte mbi një pamje vërte madhështore: shifej pasqyra e gjanë e liqenit të Shkodrës, me ujë të shndritshëm prej argjanti të ngrimë, konorue në largësi nga maje malesh të hedhta. Përpjeta e marrun me turr më kishte molisë gjymtyrët. Gjushi, në zbritje, më mori kaliboç. Të gjitha këto ngjarje të thjeshta më shkatonin kënaquni të pamasë e mirrnin në mendjen time, ngjyra të avullueshme përrallë të jetueme.
Për një dëshirë ma i vërvitun nisi me më ngucë përmbrenda. S'kisha guxim me ia shpreshë Gjushit. M'ishte kapë mendja me qitë berret në kullotë. Shifja grigjën e prime nga dashi i kumbonës, leshatak e me brina harkore madhështorisht të ngrehuna në krytin picigjat, tue nisë prej agimit nëpër shtigje të kodrave kah juglindja e tue i zhdukë në një grykë të ngushtë. Shka kishte përtej asaj gryke?
Vajzukes kujdestare, që më shikonte sytë gati përherë me hutue në ta çdo trill timin, ia rrëfeva dishirin e mshefët.
Të nesërmen, tue zbritë në shesh para shtëpisë, gjeta Gjushin, ulë në fund të shkallës, kah po prente me brisk një shkop e po ndreqte një fyell. Ndeja edhe unë pranë tij tue e shikue kah punonte. Mbas do kohe tha:
- Nesër do të shkosh me dele. Jam tue të ba gati shkopin e fyellin që t'i kesh me vedi si i ka hije një bariu.
Gëzimi im qe i papërshkrueshëm.
Përsjellësja sylaroshe, të nesërmen pa dalun drita, më zgjoi. I zoti i shtëpisë si piva ngutshëm një tas me qumësht, më pruni një gazhup lëkure delje me lesh përjashta që më rrinte pak si i gjatë e më binte deri në gjuj dhe m'a veshi me një farë kremtorie tue më dhanë edhe shkopin e fyellin. E marr me mend, tashti, që ai qeshej nën mustak, veç jam i bindun që e ndiente veten të lum tue ia ba qejfin mikut të vogël qytetar. M'a dha shkopin me fytyrë serioze si të më dorëzonte një armë të rreptë ase një shkeptër mbretnor. Qitja e grigjës në kullotë ishte punë që kryente zakonisht vajzukja, shoqe ime e pandashme, para se unë të arrija në katund. Atë ditë i vuni para delet e i nisi bashkë me mue kah gryka e mistershme që ngucte kureshtën time.
Ecte grigja e udhëhequn nga dashi i kumborës dhe mbajtun grumbull nga dy qej murrashë që ngitshin anash poshtë e përpjetë e u lehnin deleve të daluna nga tufa. Unë me gazhup baritor krahëve vija në fund të kësaj e më dukej se purteka ime i rrotullonte mbajtaj e djathtas.
Përtej grykës hapej një luginë e madhe edhe ajo e ndryshme në një varg kodrash me shpatina të barosuna. Vajzukja, e cila e zontonte përnjimend me za të vet tufën e deleve, nuk e la këtë me u lëshue lirisht në kullotë në atë luginë por e drejtoi maje një podi hijesue prej do lisave degëgjanë. Aty zumë vend mbi bar. Delet u shpërndanë nëpër shpat. Dielli ngjitej hov-hov në kupë të qiellit e ndonëse të mbrojtun nga hija e lisavet, kishim fillue me e ndie vapën. Kundruell nesh, mbas një majeje kodre mbulue me kaçube të thukuna, farfuritsninnë diell, atje në largësi, kreshtat e përboruna të Dukagjinit. Ahti i zabeleve tl shtrishme rreth e rrotull na freskonte me balçëm bimësh. Ma përtej, Lodërtuna me kodrat e veta të tanë rrëgalle zgjatej e thatë. Shkrepat e saj ndrronin orë, e çast ngjyrim në dritë të paraditës.
Ngranëme sillë në ato hije.
Dielli u kap në kulm të qiellit. Delet u grumbulluen me mrizue në hije të lisavet rreth nesh. Rrinin krye në krye. Rrallë ndëgjohej ndonjë blegrimë.
U nde mbi ne heshtia e mesit të ditës. Një paqe i paluejshëm mbretnonte mbi gur e mbi bimësi. Gjethnaja e lisavet nuk lëvizte anjë grimë. Shkulma erëzash të breshta endeshin të lehtë në ajër të praruem. Zane të këndiruna dilnin nga gjini i msheftë i zabeleve: shamtima çufrrash, zukamë bletësh e anzash, fjafime gjarpijsh, ndonjë cingrim i ndërprem zogu. E vala e kangës së panumër të kungallave ngjitej e zbritej pa kurrnjë ndalim si tallaz kumbor.
S'dij si m'u dha me e nxjerrë nga shqeku i gazhupit fyellin që më kishte ndreqë miku katundar. E vuna në buzë. Nxora do tinguj zhangullorë. S'dija me i ra por dishka më ngacmonte përmbrenda me kërkue nëpër ato tinguj një lidhje me zanet e jonet e paçansueme që përshkoheshin në heshtin e farfurishme të mjesditës shtatori. Njomes katundare, aty brijë meje, is ndriste fytyrën një buzëqeshje e adhurueshme, tue ndëgjue kumbimet pa kurrnjë përkim të ndërmjevetshëm me të cilat unë rropatesha me krijue njl frazë muzikore.
I dhashë fyellin e i thashë:
- Na, bjeri ti: unë s'dij me i ra...
Asaj iu shkim për pak të imta buzëqeshja te buza e më përgjegji:
- Vajzave, s'u ka hije me u ra fejvet e zamarevet!...
Unë e shikova, plot çudi. Disa vjet ma vonë në Dukagjin, mora vesht se ka male në Shqipëri ku zakoni urdhnon që grave mos t'u ndëgjohet zani ndër kangë veç kur përkundin kërthinin në djep a kur vajtojnë mbi një trup të vdekuni.
Por katundësja prap buzëqeshi e m'a bani me mirsinë e saj të hollë e të përzemërt:
- Pse thue se s'din? Mrekulli i qite parë ato zane!...
Sado që pak ma e madhe se unë me moshë, ajo ishte (tash e kuptoj!) e pjekun e vjeshtake edhe e pajisun me një njerzi të vetvetishme: dinte me u ardhë të mëdhejvet e të vegjëlvet. Me ato fjalë trimnuese më nxiti me e kap rishtas fyellin e me thye paqin ari që na pushonte maje podit si në një andamendje shortare. Tingujt që dilnin nga fyelli zgjonin jehonat në grykina të kodrave dhe kumbimi i tyne dhjetëfishohej tue bredhë si drita e diellit krep më krep. Por u zgjue edhe një anë e msheftë e shpirtit tim. E tharme të mshefta më lëviznin në gjak si në Bardhej. Dëgjova një ftim i cili naltohej kah unë prej tokës, këtu e lulëzueme, aty e thatë, që përfshinte syni nga maja e podit të hijeshuem ku zhegonim.
Shqisa e mitun, asokohe, s'mujte me kuptue vështrimin e atij ftimi. Në mënyrë të pështjellueshme ai depërtonte nëpër thellësitë e shpirtit të njomë. Por e ndiej sot atë përshtypje që koha nuk shleu. Tue shtjerrue vragët e lanuna në kujtim nga ai shtator i lum, kujtoj se ai ftim kështu kumbonte, mbas hamendjes:
Lëshoju në parzëm të tokës shqiptare, o camërdhok i shqetë e andërrtar, po deshte m'u fuqizue në trup e në shpirt për të rrahë nesër trimnisht udhat e vështira të jetës. Përqafosja e saj ka me t'u dukun e vrazhdë në fillim, por kur vuejtja do 'a pjeki menden e vullnetin do të bindesh se ngroftësia dashunore që aty të këndellë ast përtrise e frymëzuese. Visare të panjehuna mshefen në gji të kësaj toke dhe në jetën plot pamje të lashta që ajo ushqen. Mos e kërko fisnikin ngjeti. Rëmo këtu e ke për t'a gjetë. Velavitu në ahtin e bimëve, në amsim të egër të zabelit, në dritë që feksohet mbi shkambij të lakuriquem; kuqu në rreze të diellit të atdheut; gëzo në buzëqeshjen vezulluese të vajzukes që të përcjell në endjet tueja. Kjo asht fryma që ushqei të Parët e lashtë, ky asht zani i Shqipnisë. Pastroju në atë frymë dhe atë za përpiqu me e kuptue tue nxjerr prej si trashigimet e përvojës se atyne që të dhuruen gjakun ndër dej. Këto lisa që të ngushullojnë me hije ë lehtë janë vallazent tuej. Të njajtat langje ushqejnë ato edhe ty. Shka të rrethon këtu ka lidhje të ngushta me mishin e me shpirtin tand. Bota e përjashtme, dhenat e hueja kanë me t' dukë të stërbukura. Por syni i yt, shiset tueja, kurrkund nuk do mund të kënaqen si në vendrimin e viseve diku të thata diku të gjelbërta të tokës që të lindi".
Ndiesi tepër shporuese për një zemër të brihtë camërdhoku. Me u lirue nga ndrydhja e tyne unë i bija fyellit tue nxjerrë kumbime zhangullore.
Në kthim kah shtëpia u ndalëm te Kroni i Bardhanjorëv. Buron me curril të hollë në mes një morie çufrash të cilat nga freskia e tij harlisen në lulzime të hovshme. Uji mblidhet në një lug të rrumbullaktë ku shuen etin bagtia. Përsipër atij lugu shtrin gemat e shpeshtë një voesë e naltë. Kokrrat e saj bijnë në ujë të lugut.
Hangra do aso kokrrash që m'i zgjodhi përcjellësja ime. Të ndugëta, to pemë ndryjnë në tul të vet shijen e vjeshtës, një shije stine të mplakun që grumbullon me zor mjaltën e vet. Kokrra e voesës nuk piqen në gem, zbuten kur ruhen më anës e marrin dalkadalë ngjyrë të murrme e ambëlsim. Shëmbëlltyrë e përshtypjeve kakareçe të fëmijnisë që vetëm kur njeiu merr mend e shqisë vijnë tue u ndugë e ambëlsue: për në buzë, sot, atij ambëlsimi i shtohet një dell i hollë idhëtimi...
U përkula me pi në curril të kronit edhe më doli vetja e pasqyrueme në ujë të lugut. Me atë gazhup ë shtat, dukesha një njeri tjetër, i panjoftun. Larg ishin pasqyrat me suaza të arta të shtëpisë sime në qytet. Por isha unë e jo tjetër kush. Sytë veçse ndrinin tue qitun do shkëndia të mistershme. Sigurisht në fytyrën time aty përtriheshin tiparet e ndonjë stërgjyshi bari.

4. PRRUE NË DUKAGJIN

Gjithësaherë shof nga dritaret e shtëpisë malet që mbyllin kah veri fushën e Shkodrës, ndiej thellësisht plogtin e palavdi të jetës sonë qytetare. Malet e e hedhta, shkëlqyese në kaltërim qiellor, më lëshojnë prej së nalti e prej së largu një thirrje plot premtime të mistershme. Nuk e dimë na të gjithë se përtej atyne ledheve kalaje së gjallë ruhen e pruhen tepricat e Iliris? Po atëherë pse nuk ngjitemi deri atje për me ia zbulue rranjët qenies sonë kombëtare, për me ia hulumtue tharmet brumit me të cilin jemi ngjeshun?
Në një mbramje vere tue shtetitëah Fojletat e Puntorve (ah, bukuri e emnave të vjetër që një toponomastikë e shëmtuet po vjen tue zëendsue!) sytë nuk m'u nadnin prej maleve të bruzta në atë orë dite të Dukagjinit.
M'arrinte ma me theksim në atë mbramje të kulluet thirrja e tyne edhe mbrenda meje shndërrohej në një çurg fjalësh dallduese.
- Eja midis nesh, o Naçiz që qysh më sot dashunove ma fort çezmet e mërmerta zbukuruese fytyrash, se sa krojet e epëra të bjeshkëvet që tytyrat e pasqyrojnë besniknisht ashtu si janë. Eja ke na, pse mbi këto naltësina rreh zemra e kombit. Në gjinin tonë gurgulojnëtë mshefta burimet e poezisë arbënore.
Ndëgjova. Iu ngjita luginave të blerta ku jehon e qartë kanga e Kirit edhe arrita në kërthizë të Dukagjinit.
Qe një darsëm për shiset e mia.
Ditët e para u shkrina në një lumni të freskët e të lulëzueshme që më përtrini shpirtin e korpin.
U çoja nga e shtruemja heret në mëngjes i lehtë e i vergjilët edhe dilja në një hundë mali, para shtëpisë së mikut që më përbujte, me pi qumështn ndejë në shkrepa mësa sytë gazmoheshin tue shëtitun nëpër në luginë të ngushtë e të thellë mbyllë në fund nga një mal i thikëshem, emni i të cilit len në buzë një shije illire. E dita më shkonte nëpër pyje, zhytë në shortina e në njomsina gjelbërore, mbi rudina të buta që ftojnin me u shtri në to e me fjetë tue andrrue Zana kangëdhuruese e Orë fatamira, bri krojeve që i premtojnë lumni të thjeshtë atij që ngrehë banesë të përhershme afër tyne.
Zhegu derdhte shpateve dritë arit pa vapë. Shtri në bar nën hije të lisave degë-rrëfatun ndëgjojsha, pezull shpirtin në një mrekulli të hollë epike, tingujt e lahutës, me të cilën miku malsor përsiellte kangët e veta kreshnikësh që unë ia lypja pajada.
Në mbramje, mandej, u rrethonin me raki e meze te bregu i përronit para oborrit. Aty hapej një të pamë i gjanë lugjesh e kreshtash. Mbramja e Malsisë shpaliste kreshtë në kreshtë mbi lugje mbulojën e vet të mrekullueshme ngjyrë-vjollce qindisë me hyj flakuesa. E burrat më bisedonin me za të ultë ndodhitë e shkueme.
Unë isha i lum si ç'mos kurrë.
Por zgjati pak ditë ajo lumni.
Herët në një mëngjes u ndodha mbi një livadh të epër ke të hymit e në pylli. Rrezet e para të ditës, shigjeta xixilluese, shkrepnin nëpër blerim të dendun të spërvjerrave bimore pa mujtë me depërtue në thellësi të tyne. Por rreshtat e parë të drujvet në skaj të epër të livashit pranonin hirin e dritës e visheshin andëshëm me ar të mëngjesit. Dukeshin rend i kandshëm shtyllash të qarta te praku i një falëtoreje së murrme.
Mbi atë prak të barosun, ku drita e bardhë dridhej me feksime të blerta, doli prej tempullit bimor në tremen e lavdëve të para, një nuse e hijëshme malësore.
Kush nuk e din se një femën e bukur i ep shpirt pamjeve të natyrës? Edhe Dante në vetmin prendverore të parrizit të tokës, të cilin për me e përshkrue shkrini të gjitha ngjyrat, të gjithë tingujt muzikorë, të gjitha amsimet që në kujtim të fuqishëm ia kish grumbullue përvoja e shqiseve të stërholla, vuni si stoli të atij visi të mrekullueshëm një vashë që këndonte tue mbledhë lule, Matelden plot mister që s'dihet mirë shka shembëllen në poemë hyjnor.
Por kjo Matelda ime arbënore s'erdh nëpër livadh të lulëzuem tue vallëzue si ajo e Dantes me lule të purpurta e të verdha ndër duer, por u avit kah na, që rrinim në bar, kadalë, me hap të randë sepse barte në shtëpinë një ngarkicë drushë.
Aty mbaroi kremtja e yve të mi. Gjithë ajo bukuri natyrore, ai blerim, ajo njomësi, ai qiell i kulluet, ajo dritë e gjallë banin me spikatë shëmtimin e asaj krijatyre kërrutëzue nën peshë që barte.
Na përshëndeti me za të kthielltë, mue e mikun malsor që gjithkund me shoqnonte, edhe u ndal kundruell nesh tue e mbështetun barrën e shpinën mbi një stom plot lule.
Për të njëqindten herë në jetën time pata rasë me u mrekullue tue vërejtë hijeshin e çuditëshme të malësoreve tona. Ajo vashë mali që më rrinte në atë ças përpara ish verevertë e bukur. Vijat e mta të tamthave e të mollëzave nëpër fytyrë të njomë vinin e përfundonin lëmuetas në qukë të mjekrrës së bardhë. Dy vetulla porsa të theksueme harkoheshin anash me përsosje të pashoqë ndërmjet ballit të kulluet e të syve syve të mëdhaj e të gjallë. Trajta e hollë e hundës së drejtë varej ambël mbi gojë të vocërr me buzë disi të çueme si ato të çilimijve kur llastohen. Ato buzë plot trill të natyrshëm zbutnin mallëngjimin fisnik e pak si të ftohtë të fytyrës tepër të rregullt. Ah, duert e saja të adhurueshme, të holla e të zbeta.
E kuqun dhe e djersun prej mundit, mirrte frymë hovshëm me krahnor të njomë i cili ulej e çohej ndërmjet litarve të ngarkcës që ia shtrëngonin sqetullat.
Drutë që barte, tue mos e lanë me u mbështetë lirshëm ke stomi, ia thenin vijat e gjymtyrëve të reja. Rrinte shtembnueshëm, gërmuç prej brezit e përpjetë nën peshë, lëshue pa hije pjesën e ultë të trupit përpara. Shembëtimi i asaj ndejeje të pagjashme, shkaktue nga barra që i randonte mbi shpinë, shtohej nga bukuria në lulëzim të shtatit të saj rinor.
Mue një ndiesi e arrtë më lvizte përmbrenda, Idhëni? Zymnim?
Ajo vshë, para drujvet të pyllit mbi livadh mëngjesor, me gjymtyrë të papengueme, do të m'ishte dukun amandriade e zhdërvjelltë njatëherë dalë nga një lëvore ahi. Sytë e mi, do t'u kënaqnin në atë vegim bukurie e ndoshta një kangë pagane do të më shërthente nga zemra.
Ashtu ngarkue, ajo motër malësore m'a prishi lumninë e shikimeve.
Një za i msheftë më qortoi:
- Ah, Narçiz i pashpirt, plot kujdes vetëm për kënaquninë tande, ti erdhe mbi këto male si në një muzë të gjallë për me argëtue shqiset tueja e me gjetë një burim kangësh të bukura. U mashtrova. Shpatet e lulëzueme, pyjet plot mistere të blera, krojet kangatare janë suazë e mrekullueshme rreth një pikësimi të mjeruem. Motra të tueja, vllazen të tuej vuejnë në këtë eden rrezesh, ujnash, erëzash. Ajo dritë lilash, që vezullon në agim me hare virgjinre mbi maje të guximshme e derdhet si lum i drishëshem lugjeve, vishtirsisht depërton nëpër kulla të errta, që kanë frangjijat përdritore, ku në tym e në ajër të pandrruem gjallojnë këto banuesa malesh. Jashtë, ajr i shëndetshëm plo amësim pishe, e lule të puthuna prej flladit; mbrendë, duhma frymësh të ndryshme, ku mbin fara e sëmundjeve.
Kështu më thonte një za i përmbrendshëm. M'u tërqeth shtati. U lëshova në një rrymë mndimesh të trishtueshme. Mendova bestytnitë që turbullojnë krojet ma të kullueta të gëzimit, zakonet mizore që thajnë sa jetë të reja, virtytet e keq-kuptueme që shkaktojnë gjaqe e vaje.
Vasha me ngarkicë drushë ë shpinë po largohej kah fundi i livadhit ambëlsisht i prirun në teposhte. Kur u çova, edhe unë ndjeva një peshë mbi shpinë. Randonte mbi mue një barrë e padukshme.
- Po, mbasi pafuqia e vjershës sate nuk mundet me zbutë mjerimin e tyne, vuej me ta, poet, qaj me ta.
Eca edhe unë i kërrutzuem si vasha e ngarkueme që doli në livadh të qartë prej pyllit të murrmë. E u ndala në breg të një prronit i zhyta duert në ujin e rrjedhës. Mu duk se dy duer të njoma e të ngrita nimfa kapen duert e mia e i shtrënguen me ambëlsi tue m'i dhanë shtatit një të dridhun freskie e rinie. Shikova ujin e kërkova në rrjedhë gjymtyrët e buta të hyneshës. Pashë vetëm fytyrën time. E u çuditas kur më doli në sipërfaqe të prronit një Narçiz i panjohun. Në fytyrë i lexohej vuejtja, një vuejtje fisnike pastruese, përtrise. Krenia prap vetonte në të, jo ma ajo e fuqisë së andrrimit por krenia e zotnisë ndër flijime.
Çova sytë prej pasqyrës së lëvizun edhe i naltova kah majet e maleve.
- Me një za vetmitar por të nxehtë, me një kangë të përvujtë por plot dashuri, me një dashuni pastrue nga vuejtja për të tjerë, mundet me u ndiell në qiella tueja, o male, një agim i lum e i drejtë për banuesit që gjallojnë shpateve në zymnim e në vobsi?
Përroni i Dukagjinit, që rridhte e gurgullonte bri meje, e rrëmbeu fjalën time edhe e çoi teposhtë kah fushat e kah deti. Mue më brente një dëshirë që prap sot më salvon. Dëshirë me i lumnue malsitë tona.
Në ujë të atij përroni njofta ndoshta fytyrën time të vërtetë.

5. NJË ÇUTERR NË HELVETI
(Kushtue kujtimit të Dom Lazër Shantojës)

A e njef ti, or vëlla, atë dobësim shpirtnor që me një fjalë të përditëshme quhet mërzi? Idhnia e trishtimi janë pjellorë. T'a shporojnë shpirtin, por edhe nxjerrin prej si visare ashtu si plori nga bucat e tokës së thyeme. Mërzia të veshkë ndiesit ma të njoma, të thanë fuqit ma të thella. Asht e shterpë.
Mërzia në mars m'a breu kreninë e më plandosi shpirtnisht në një amti që shtrihej mbi mue si një qiell pa hyj, si një qiell nate që nuk pret agim.
Për me qenë poet, duhet të jeshë krenar. Duhet të keshë guximin me thanë: - Unë këndoj për ata njimijë vetë që heshtin e presin me u shprehun nëpër za tim.
Mëkat asht krenia, por mëkat i nevojshëm për poetin. Mëkat pjellor si idhnia e trishtimi.
E në mars, or vëlla, ky mëkat i stërfuqishëm u zhduk prej shpirtit tim, i dëbuem nga njl mërzi dërmuese që më kapërthei unji edhe më bani të përbuzi kujtimet e përvojën ma të çmueshme të kalesës dhe të shikoj pa kurrnjë shprese ardhmëninë. Jetoja ë një të tashme pa shkas.
Prilli më shpëtoi.
Ky muej plot hir më gjeti në Helveti.
Kisha bri meje një mk vëllaznor.
Ai s'u kujtonte për perëndimin e çdo lakmie në mue, por fjala e tij padashtas mërzisë sime i caktoi megje dhe s'e la me u zgja aqë në shpirt sa me më tretë çdo shije gjallese.
Në ato male blerojne livadhetma të bukura që përmban kjo botë. Endeshim me vëllanë shpirtnor maje në maje, por syni im, rrethue si prej një mjegulle tymtuese, nuk e shijonte gjith'atë bukuri. Më dërmonin netët pa gjumë, tue m'a topitë mpreftësinë e shisevet.
Më lodhte nata, jo dita me ecje të pandame. Rrija tue pritë dritën me sy në tavan, lëshue në një rrymë mendimesh pa ngjyrë, të kota, të amullta, që as nuk më rrokollisnin në plaskomë të dëshpërimit as nuk më qitnin ke bregu i shpresës.
Por një natë më mori gjumi me lehtësi sapo mbështeta kryet në kultër: një gjumë i randë, i thukët, pushues si ai gjumi që kapë çilimijtë mbas lojnave zdrite prej synit të nanës vërejse.
E, në mëngjesm më zgjoi Prilli i Helvetisë tue trokllitun në dritore të mia me tinguj gyzmorë trokesh. Kërceva nga shtrati e hapa kapakët. Drita që hyni m'u derdh mu në shpirt dhe m'a mbushi me hare të lehtë. Në paqin e qartë të mëngjesit kulloste një kope lopësh të larme në shpat gjelbëror aty ku rrezet e para shkonin me pushue mbi barin ma të kandshëm që panë kurdoherë këto sytë e mi, prorë dashamirë, besnikë të ngjyrave dhe të flakimit të tyne në lojna të dritës.
Në at mëngjes helvetian, Prilli më pajtoi me Poezinë.
Kush e përshkruen bukurinë stërmahnitëse tande, o kopësht i lulëzuem mollash, që më vezullove para syve në të dalme nga praku i shtëpisl së mikut? Përtej mrekullit të bardhë të atij kopështi, valët e lumit në dritë, diku në hije pasqyronin kthielltinë e një qielli të lum. Pyjet tërmaleve kishin nisë me u njethë dhe dalkadalë me ndërrue ngjyesinën e ufullt dimnore në një blerim flakues. Bletët banin darsëm e zhumhurë tue vlue nëpër gardhiqe, plym mbi bula shpërthyese. Nëpër ajër lëvizte si një amë mjalte. Ishte mjalta e prillit, mjalta e Poezisë që ngjyente shpirtënt tanë.
U futem në një shteg dredha-dredha e u ngjitëm nëpër një pyll brejsh.
E befas, në atë të ngjitun, një gazmim i çuditshëm m'u dikue përmbrenda. Erdh tue m'u derdhun në gjak një freski e panjoftun. Gjaku m'u shndrrue në një musht prendveror. Mrekullia bimore e metamorfozeve pagane më pushtoi gjithunji. Paganizmi i pyllit ngadhënjente në mue. Për një ças ndjeva veten bimë, landë, bre...
Ah, jo bre i atij pylli helvetian por e ndjeva veten lis malesh tona. Hija ime shkruhej aty në atë tokë të huej, por trupi im i vërtetë kishte rranjët e veta shumë larg, shumë larg andej, të thellueme në një shkamb të Malësisë. Erna të paprituna më rrethuen e më shkunden. Majet e mia të blerta u valvitën në qiell shqiptar. Langjet e dheut shqiptar u ngjitën e rrëshqitën gjatë mishit tim. Isha pjesë e pandame e shkambit arbnor.
Qe vetëm një ças por zgjati sa krejt jeta.
E arritëm me shokun ke një lug vallue prej brejve të pyllit që veç paksa linin me depërtue dritën e ditës. Uji i kulluet, në atë lug, rrëzohej nga një shkrep me gufime të borta shumbe. Ma poshtë ai ujë qetohej e, para se me rrjedhë si çuterr nëpër pyll kah fusha, mblidhej e pushonte në një gropë picigjate shtrue me guraleca të imët. Brejt lëshonin të tanë blerimin e tyne në atë të qartë në gjysmaterr të lugut.
Aty pashë fytyrën time.
Në atë pasqyrë unë vërejta një Narçiz të lodhun, me një rrudhë dyshimi në ball. Kishte humbë, dashunori i krojeve, kreninë e dikurshme. Tashti iu lexonte, në fytyrë të tretun e te zymnueme, mëshira për atë qëndresë të një drite andrrimesh gjithënjë zbetas vetuese në bebet e syve dhe në skaje të gojës.
E i thashë vetvetes.
- Ku shkoi dalldia e rinisë së parë? Ç'u ba krenia e buzëve kangatare, shkëlqimi i syve plot fuqi andrrimi? Si mbaroi besimi me gjetë me gjetë në vetvete një bukuri të shoqe saqë mos me pasë nevojë për gëzim tjetër? Fytyrën ta ka bre dyshimi. Iku njomësia agimore. Përkulju ligjeve tl Urtisë së zakonshme, o kryengritës i mujtun. Arratia prendverore dështoi. Mbushja menden vetes se je si të gjithë tjerët, me një vlerë ma të pakët se shumë tjerë. Shporrju ndërlikimeve shpirtnore e jeto jetën e gjithkuj. Kërko një lumni të përvujtun e mos andrro ma lavdinë e larit.
Kapa një e i turbullova sipërfaqen asaj pasqyre tepër të drejtë.
Por fatlumnisht Prilli prap ngadhënjei atë ditë në mue. Sa kthei i qetë uji, tue u shikue rishtas në të, zbulova në fytyrë time bukurinë e një misteri të vjetër.
E Prilli foli e tha:
- Sa pare ban fytyra juej e brishtë me do vija ndërrojse që deka shpejt do të shlyejë? Kreni e falisun, o Narçiz, ajo që me kërkue në qarkun e ngushtë të vetvetes një bukuri ngushulluese, burim kangësh e frymëzim veprimesh të shqueme. Po, një bukuri ju të gjithë e keni në vete. Por sasht jueja. Asht e gjakut trimij-vjeçarë që ushqen gjallninë e zemrës suej. Lëshoju në ndiesi të freskët që pak para t'a përshkoi trupin. Kërkoi fijet e rranjëve tueja në atdhe, atje ku tingëllon e kuptueme kanga jote. Mbas rrudhave që lanë në fytyrë vjetët e shkimuna, mbas vijave të lodhuna që skalitë dyshimi e fatkeqësia, duhet të gjejsh rininë e amëshueme të gjakut stërgjyshor, prendverën e pasosme që lulëzon në thellësitë e rracës arbnore.
Kështu më foli mue Prilli.
E rishtas unë ndjeva një freski të panjoftun tue m' derdhun në gjak. Paganizmi bimor i pyllit më pushtoi edhe një herë. U bana prè e bindun e shortisë prendverore, u shndërrova në bimë e në gur, jetova njëmijë jetë të ndryshme njerzore. Njofta njëqind gëzime, njëmijë mjerime. Zemra mu zmadhue pë bind e u njëpërnjësue me një zemër të madhe, vigane, që rreh bujarisht tash trimijë e ma vjet.
Kur syni im kthei me u kundrue në pasqyrë të ujit të huej, unë s'e njofta ma veten time. Ishin ato të të parvet në të cilat gjatë mija vjetësh shkëlqei gjaku shqiptar.

6. VALA E DETIT

Po shtitja mbi një breg deti shqiptar me një shoqe të pashoqe, prania e së cilës krijon përherë rreth meje një shorti sa të hollë aq edhe të fortë që banë me lulëzue mrekullisht vetit e mia ma të thella.
Shikimet e saja shkonin nëpër kaltërin e shkulmave të valavitun kah largësitë plot abuj bardhullorë ku qielli ulet e puthë detin. Ato të miat ndiqnin valavitjen e shtatit të saj hollak në shëndrrimin e zhdërvjellët të hapavet, të cilët vinin tue ritmue në zemër time fillesën e një kange detare.
Liria e gjanë, liria e gjanë e detit...
Një heshtje e lehtë kishte reshun ndërmjet nesh. Në ç'drejtim u larguen prej meje mendimet e saja të mshefta? Pa pritë pa kujtue u suell kah unë e më pyeti:
- A ma fort don malet apo detin?
- S'dij shka me thanë. Vetëm mbaj mend se në një mbasdite korriku, ndërsa po pushoja mbi një rudinë gjelbërore të Dukagjinit, një mall i hovshëm u zgjue në mue. M'u duk se ato male vigane, që e mbyllnin gjithkah horizontin, nuk më linin me marrë frymë lirisht, m'u duk se i vinin cak lirisë së syve., se ndalonin shpirtin të zgjatej, të humbi, të shkrihet përtej majeve në pambarim të ngjyrëshëm të qiejve. Më mori malli me u gjetun mbi ndonjë breg deti, përshembull mbi bregore të ujit të ftohtë para detit të Vlonës.
- Sa ma kande edhe mue detin. E, pra nuk më gëzon. Përkundrazi tuba-tuba mallëngjimet zbresin në mue kur gjindem mbi brigje të tia, sidomos këtu në Shqipëri.
- Jo, mue deti shqiptar më ban me andrrue. Kur këtë Shqipni e dashunoja njomësisht me një zemër poeti gjashtëmëdhjetëvjeçar shpesh mue m'a grabitnin fantazinë e dalldisun nga leximet historike anijet Illyre. Andrrat e mia valzonin me anije illire mbi një det epopeje. Thoja me të fshame: "Pse nuk qesh marinar kur e sundonte këtë dhe Teuta?". Ky dëshirë, sa më merrte gjumi, shndërrohej në andërr përrallore. Kusar i ri mbi një ball anijeje të mbretneshës, shkolkën pre në trup erandshëm pishe, velat fry me fllad heroik., u nisa me tjerë shokë trima natën kah viset e jugut, ku tingullojn mjeshtrisht çestet e Heladës së ndritshme. Urdhëni i Teutës burrneshë na flakuroi mbi shkulmat ma të rrezikshëm me ndalue barkët e arta të Korynthit në udhëtim për Sirakuzë. Ah, Mbretneshë tinzëe lakmueme, marinari i yt ma i ri për me fitue dashuninë tande s'ka me të sjellun si pre për stolinë e shtatit hyjnor as ar as purpur as bys të çmueshëm, por nga kangatari zanë rob mbi një pupe ake të përgjakun do të mësojë për ty numërat e ma së bukurës kangë të Alkeut e tadh vjen me e këndue para fronit tand në Shkodër.
- Ndoshta pa dashun, poet, ti shëmbëlleve Shqipninë e veçueme ç'prej shekujsh që sot çon djelmët kah perëndimi me u qytetnue për t'i sjellun në kthim shllime të reja e përtrise.
- Përherë jeta del ma e ngjyrshme se andrra e se përralla. Shumë ma të ndërlikueme e të çuditshme se ato të andrrës përrallore me anije illyre janë arratijat e jetës sime të vërtetë.
- Kallzom.
- Fëminia më kaloi në një oborr të madh, të cilin avullijat e nalta e ndanin nga bota tjetër. Por edhe bota tjetër, që pak fort njifja mbaronte ke bregu i lumit në skaj të qytetit. Lojnat e mia zhvilloheshin në atë shesh me megje të caktueme, që mue as ndër mend nuk më shkonte me kapërcye ndonjë herë. Nalt në shtëpinë atnore jeta rrësqiste e njëllojshme me gëzime e idhnime të veta nëpër një rithëm të premë zakonesh të moçme. E nuk mendoja tjetër jetë në shekull veç asaj, edhe isha i bindun se askund në botë nuk gjindeshin sende ma të bukura se ato që shifja në shtëpi time e në qytet tim. Vetëm do pikësime ngjyrë-murrana, varë në odë të miqve e në çardak, m'a shqetonin disi mendjen. Një udhë e madhe qyteti me ndërtesa të nalta anash e plot me koçija të ndritshme edhe me një mori njerëzie; një luftë detare me anije rrethue në tym të topave e me marinarë në petk të bardhë që rrëzoheshin të plagosun prej ballit e prej pupes në valë të lëvizuna; - një shtëpie vere e kandëshme midis një lulishte të qartë me do zoja e zotnij grumbull në kambë para saj, të gëzueshëm, të hijshëm, të kërpitun. Porse, humbte shpejt përshtypja shqëtuese, që këto piksime më banin, në një largësi përtej jetës së përditshme dhe treste me kujtim të përrallave që më kallzonin në mbramje për me më ndiell gjumin. E oborri më dukej një mbretni e pakund shoqe. Ah, çudia e njomë ime kur, porsa i dalun fëmijnie, më nxorrën prej atij oborri e më çuen përjashta. Pashë për të parën herë detin edhe udhëtova mbi valët e tia të kaltëra, argonaut kalama, fry zemrën me mall të nanës mbetë atje në shtëpi të dashun, mbi valë shushuritëse i nisun me pushtue në vise të largëta Bashkën ari të qytetnisë. E kjo arrati detare ime i ngjet arratisë së njëqind tjerve.
- Kur u ktheve, o Jazon i ri, a e solle me vete Meden magjistare?
- Solla me vete shqetinë kur ktheva ke shpija e dashun atnore mbas shumë vjetësh banese në viset e perëndimit. Tepër atje përjashta sytë i mbusha me ato vegime bukurie që pikësuesat e Katërqindit lanë në pëlhurnat e mrekullta, tepër shpirtin e vadita me muzikë të gjanë si fryma e okeanit edhe të hollë si za i dridhun fejsh ndër pyje të majit, tepër i stërhollova shiset e menden në një jetë ma të çelun e të gjallë për mos me m'u dukun shtëpia ime disi e pabukur, oborri i ngushtë, e paqi i Shkodrës gjumë, e ambëlsia e jetës së saj vobësi shpirtnore. E u dogja menjëherë në një dëshirë ikjeje...
- Ky asht bregu ma i shkretë i këtij deti. Asnjë lulishte nuk i pasqyron lulet e veta mbi këto valë, që s'dijnë me këndue, por me gjimue e me qa. Po, të ikim këtej, të ikim bashkë. Mbi brigje tjera lumnia endë ditë e netë plot hir e gëzim. Atje nuk njifet robnia e zakoneve. Në lirinë ma të plotë atje secili i ep jetës rithmin që ma tepër i pëlqen. Eja me mue kah bukuria e një jete që do të ketë për ligje vetëm vrumullisjen e poezisë sate e të dashunisë time.
- E dij edhe unë që këtu sundon terri e trishtimi i do zakonevet të vjetërueme. Jeta, e randë dhe e zymtë, ngrehet rrëshqanë nëpër një varg ditësh që zbardhen edhe erren pa dritën e një shllimi të naltë, papëqethjen e një andjeje të zgjedhun. Por ky asht dheu i të parëve të mi e në të thellohen rranjët e qenies sime. E zhgulun si gjallesa ime s'ka ma arsyepër të qenë. Fjalët tueja më turbullojnë si kanga plot fitime të ambëla e të rrezikshme e një Sirene dalë nga shpellat kristalore të detit; më turbullojnë, por nuk më bindin. Dëshirin me ikë që ndjeva s'pari, kur ktheva mbas shume vjetësh largese nga vendlindja, e kam shndërrue në një dëshirë ma të lartë fisnike.
- Don ti me flijue lumnin e sigurtë për një lavdi të dyshimtë? Hymnat që ti flakuron në terr mbesin pa kurrfarë jehone. E shpejt, nga mungesa e nxitjes që ep kuptimi e çmimi, ti ke me u plandosë në amti si njëmijë tjerë. Këtu banon gjumi: këtu shtrihet e patrandëshme fuqia e shqeprit të tij. Edhe ty ke me të prekun me atë, tue shue atë vullnet që bieret kot në andrrim agimesh me fatbardha.
- Jo, agimet e lume që ky dhe meriton doemos do të shkëlqejnë mbi majet e maleve në brez të qiejve që presin. A s'jemi na stërnipat e Illirve kusarë? A s'kemi dalë edhe sot me kusrue me qindra e me mija nëpër detna të perëndimit tue sjellë si robina të ndritëshme në këtë breg përfitimi këndellse për të pasunue jetën tonë amullore? Na s'duem të përbuzim atë visar urtie gojdhanore që mshefet në themel të dokeve tona. Përkundrazi duem t'a veshim me dritë të re tue e përtri, tue e patrue nga shëmbtimet e kavaljetave të errsisë. Mbi djerret e këtij bregu të pabukuri, do të thejme me hymnat e punës sonë mëngjesore gjumin e prandverave të palulëzueme, gjumin e vëllazënvet të fjetun randë nën peshën e kujdeseve ma landore. E lulëzimi i ri i jetës sonë mbi rranjë të vjetra ka me mrekullue anijetarët e huej lundërtuesa gjatë këtij bregu deri dje rrethue me mjegull të mugët.
- Por kur, deh, kur?
- Na veprën e kemi fillue, lum motra. Punojmë për të tjerët tue punue për vete. Njofim hiret e lumnisë së huej, por e dijmë mirfilli se ato fundin e shpirtit tonë e lanë të pakënaqun. Gjaku ynë, për me u dhanë shije të vërtetë ditëve të shkurta tona mbi këtë botë, lypë një lumni origjinale shqiptare, e cila vetëm mund të lulëzojë atëherë kur të xamë me shartue ustisht filiza të njomë qytetnie perëndimore në tregun e vjetër të dokeve që kanë rranjët në shkamb të shqipeve.
E unë që besoja se lumnia e vërtetë përftohet e ndritë vetëm në lirinë ma të plotë... e zgjidhun lidhësash...
- Po, vetëm në liri lulzon lumnia, por në atë liri në të cilën dridhet përherë langu gjallnor i rranjve që na lidhin me dheun e etënvet e me gojdhanat e tija.

7. XHAMI I DRITORES SIME

Hapa dritoren kah oborri i shtëpisë edhe në vend të të pamit të përditshëm m'u shtrue para një botë e vogël, e ylbertë, gadi e panjoftun, ndonëse përfshinte sende të njoftuna. Por anjë çudi nuk m'a luejti shpirtin, i cili më dukej se e priste atë vegim të jashtëzakonshëm, në atë mbasdite të ambël. Tue ndeje me bërryla të mbështetun në dritore e tue shikue jashtë, nuk dij pse, mendoja tryezën time që njef luftën dërmuese të shllimeve në të lemë me fjalët e torituna të shqipes edhe libërtoren me shumë rende librash dije e poezie të oçme e të sotme. Natyrisht ky mendim shetitës mbi sende të odës, së cilës ia ktheja shpinën, nuk më ndalonte asnjëfije me lëshue lirisht e me mirakande syrë mbi sende të tjera jashtë të humbuna në një dritë të lehtë e të prerueme aty ku binte dielli e ngjeti të zhytuna në një hije që kish ngjysina të qarta vjollce. Veçse mendimin e librave e të tryezës së punës, që kisha mbas shpine, e përciellte një ndiesi kundërshtare mërzie, nësa që në atë tjetrin fluturues mb oborr, përzihej një kënaquni e paprovueme deri në atë ditë. E s'm'u duknin këto dy mendime të ndryshme e të pavaruna por ngushtësisht të lidhuna megjithqë në anmiqësi i pari me të dytin.
U përpoqa të shof ma qartas mbrenda meje e më bahej se kuptova që ajo andje e gjanë, e re, e panjoftun ke dritorja e hapun mbi oborr, buronte papritmasnë një ças në të cilin ishte tronditë besimi në punën mbi atë tryezë e në studimin mbi ato libra. Ai studim e ajo punë m'u ngja s'e vononin, në vend që me e shpejtue, zhdrivillimin e një gjasendi të msheftë, lëvizës përmbrenda shpirtit. E jo vetëm mbrenda meje, por më gitej se dishka lëvizte edhe në zemër të thellë të atyne sendeve që u shtonin para shikimit tim, i cili pushonte i qetë, pa asnjë nxitje çudie, mbi atë mrekull që shndërronte si nëpër shëndrita të një vegimi kapërhyes atë të pamë të përditëshëm.
Nën dritore shtrihej oborri i shtëpisë me vullaj lulesh rrazë muresh, me landë të rralla aty-këtu, me pus në një skaj. Përtej avullisë shifja pesë a gjashtë pullaze diku ma të ulta diku ma të nalta shtëpijash, faqen e një ndërtese të madhe me xhama të dritoreve që farfuritnin e, ma larg majucin e një kumbonarje kishe. Në qiell pa re, i lum në një dritë të bardhë, mbështillte gjithëshkafen.
Por të të pamit aty para meje nuk e bante ma të bukur se tjeraherë ajo dritë që reshte e bardhë nga qielli i kulluet. Edhe në ditët e tjera ajo dritë derdhej mbi ato sende sipër të cilave vjanos sytë shëtitnin por pa u shkri në atë ambëlsi plot premtime mrekullinash të paprituna si në atë ças. Ato sende para meje, pa ndërrue trajtat e vendet e zakonshme, pluskonin në atë mbasdite, në një ajri të pëtrime që ia ndryshonte vijat e rendomta edhe në njanën anë i afronte kah unë në tjetrën i flakëronte në një largësi të pamatun tue ba me qarkullue rreth tyne feksime të mistershme. Oborri me vullaj, diku në diell diku në hije, tjegullat e pullazeve, kumbonarja e lume në kaltëri, qielli dashunisht i prirun mby qytet m'i gishtin kaq të afërm sa me i kujtue të pikësuem në shpirt tim e njiherit të largët, të bredhun në një largësi të madhnueshme, shkrue në një qiell fantazmagorik përtej qiellit të Shkodrës me atë bukuri të kulluet që len pa pa, si të ishin afër, malet ndër ditë murrani.
Kjo atmosferë e papritun që rrethonte atë ditë, tue i shndërrue për mrekulli vendet e sendet e njoftuna s'i merrte rrezet e ngjyrimet e veta pej dritës së diellit. Dilnin do rreze të holla nga shpirti ma i mshefun i sendeve e ndeheshin, bashkoheshin, shkriheshin me një dritë të dridhun që çurgonte nga shpirti im. Rrezet e daluna prej meje e ato rreze të daluna nga sendet, vetëm e vetëm ato e këto, pasunoninatë ditë dritën e përditshme të diellit me një vityt të ri e i spshin fuqinë me nxjerrë shkëndia njimtie deri asokohe të pazbulume.
Shikova një copë muri sipër një vullani, njëmijë herë pa edhe përpara. Më rrëshqiti nëpër shpirt një vetimë e flakët hareje. Nëpër ngjyrime të asaj drite përrallore, që gufonte gjithëkah, ajo copë e vjetër muri, shndëriti kah unë s të donte me më ba shej, tue thye me një lajm të kndirun heshtjen e landës së vet të verbët e të pashpirt. Ç'farë msteri të gjallë ndrynte ajo copë muri? E jo veç ajo, por të gjitha të gjitha sendet m'u duken të përdredhuna përmbrenda nga një dëshirë rrëfimi, nga një nevojë urdhënore rrëfimi të fundëm.
Shpirti im kërkonte një shteg me depërtue n zemër të ndryeme të tyne për me gjetun në të atë nye qenësor që po u zgjidh, falë sekretin e bukurisë. E fillova me vuejtë në atë kërkesë të pafuqishme.
Në errsinën që rrin e hapun si plaskom pa fund nën vetëdije, dishka nisi me lëvizë: si një flatër e ndrydhun që donte me u lirue e me çelë në fluturim. Orvatej kot me fitue lirinë. Ajo orvajtje e pamëshme i holloi aqë fort shqiset e mia sa ndjeva dritën tue ma shporue mishin anë për anë si shigjetë. U ndriçova në trup si t'u përshkoja nëpër shëndrita. Veç një pikë mbeste e murrme e aty rrezet nuk depërtonin. Ishte vendi ku rrihte flatra robneshë. Lëvizja e asaj flatre, shkasi ma bujar, dëshiri fluturues ma i kulluet i shpirtit tim, përpiqej me u lirue nga robnia e mishit, e mishit tim regjë ndër vese dhe ndër ndrydhje të epshit që verbojnë shqisen tue pengue hovet fisnikuese të saj.
E sytë e mi heshtazi iu lutnin dritës së mrekullueshme, që me feksime ndërrojse tjetër fytyrë u epte sendeve të përditëshme, me ngadhënjye në mue kryekëput, tue davaritë çdo mjegullim, çdo errësinë të shpirtit. Shikoja, si tue pritë një përgjegje, landët e rralla në oborr, faqen e shtëpisë përej pullazeve të ulta andej murit, kumbonaren e hedhët. E, qe se përmbi sy të ballit m'u hapen sytë e mendjes.
Si valët e një uji çelen e zhvillohen në rrotullakë përherë ma të mëdhej kur ndonjë gur bie me hov midis tyne edhe zgjanohen deri sa rrotullaku i fundëm thehet në breg, ashtu shpirti im u hap në një vegim të pamatun, tue kapërcye rratht e shtëpisë ë Shqipnisë e të gjithësisë. Bjeshkët ma të harrueme të atdheut, viset ma të largta të botës i pashë qartas, si të ishin të përfshime mbrenda dritës së syve të ballit, si shifja mandin e pusin në oborr, kumbonaren mbas avullisë. Edhe në atë vegim me të marrë mendët, ngadhënjente ajria e lume ku më dukej se papritmas një sekret kryesor do të dilte në shesh.
Shpirti im rroku gjithëshkafen, e mblodhi dritë gjithkund tue derdhun njëherit anë e kand vezullimin e vet, deri sa u shkrep në fund të rruzullimit ke një megje që deshti të kapërcejë por s'mujt. Flatra që lëvizte gjithënjë, ajo ndoshta lypej për të vazhdue fluturimin e madh, por ajo rrihte, e robnueme në terr mbrenda meje, pa mujtë me u shkepë mishit. Mbylla sytë i turbulluem. Edhe me sy mbyllë vegimi i çmeritshëm qëndronte në të pamë tim. Shpirti e trupi më shkëlqenin me dritë e me flakë. Vetëm aty ku vuente flatra e ngratë terri i dendun nuk zhdavaritej kurrsesi.
E atëherë kuptova se çdo njeri e send i botës përmban në vetvete një qendër errsie ku gjimon në robni e Vërteta e se asht bukuria e saj e pazbulueme që i falë ngjyrë të lylyverta përjashta rrokullisë e njerzimit. E një dëshirë i thershëm më pushtoi me e hapë burgun mbrenda meje ku vuente flatra në përpjekje të pafuqishme lirimi edhe burgjet e panjehuna ku mëshefet bukuria e vërtetë e sendeve të botës, me i këputë verigat që mbajnë të ngujueme në heshtje e në errësi fytyrën e vërtetë tonë e të çdo njeriu, a gjasendi që na rrethon. Vetëm ajo flatër e kapërthyeme në mish, që lëvizte në mue, vetëm ajo ndoshta mund të më ndihmonte me përhapun një lajm të kuluet lirie e shpërblimi sipër shpirtit të mshefun të sendeve e sipër gjumit të palavdi të vëllazënve.
E mënieva mishin, mishin e errtë, tiraninë mizore të tij që më ndalonte me kapërcye prakun e një shpërblimi shpirtnor të afërm, megjen e naltë në mbarim të rruzullimit ku vegim im soste.
Hapa prap sytë. E m'erdh prej të gjitha sendeve një grishje e pazashme. Edhe ato vuenin si unë në atë dritë të veçantë që qarkullonte e lehtë, e ylbertë, e mrekullt sipër oborrit, përtej avullisë rreth kumbonares, nëpër qiell të bardhë e prap, ma larg, në male të Shqipnisë, mbi udha të detit, në pambarim të Gjithësisë.
E u dridh në mue kureshta e udhëtimit andej jetës, kureshta e lirisë mbas zgjidhjes nga verigat e mishit.
Tepër i tronditun mora me u largue nga dritorja. Në xham të saj, ndërsa po siellesha, vezulloi fytyra ime. E shikova me vërejtje e u çudita për do vija të reja që spikatëshin në të. Dëshirët e asaj mbasditje së ndritëshme me flakën e tyne bujare kishin djegë ndër skaje të buzëve shenjat e papastra të epsheve. Në dritë e pastër derdhej në buzët e mia që nuk livronin, bashkue njana me tjetrën, atë ambëlsi fisnike që kanë duert e dashuna të nanës sime kur ngjiten për me u lutë.


- Fund -